pag. 161 VR 1998, Opzet en bewuste roekeloosheid in het wetsvoorstel Verkeersongevallen

Algemeen

Het wetsvoorstel roept een risicoaansprakelijkheid van de bezitter of houder van het motorrijtuig in het leven ten behoeve van niet-gemotoriseerde verkeersdeelnemers, passagiers en werknemers/bestuurders, die het slachtoffer worden van een verkeersongeval waarbij het bewuste motorrijtuig betrokken is. Deze risicoaansprakelijkheid brengt mee dat de genoemde categorieën slachtoffers in beginsel altijd hun schade vergoed krijgen, ook wanneer niet komt vast te staan wie schuldig was aan het ongeval. Dit is slechts anders wanneer de schade het gevolg is van opzet of bewuste roekeloosheid van het slachtoffer ten tijde van het ongeval.

Opzet of bewuste roekeloosheid; het wetsvoorstel Verkeersongevallen maakt daarmee gebruik van een net iets ander criterium dan de Hoge Raad in de op art. 185 WVW gebaseerde jurisprudentie hanteert om de grenzen van de bescherming van de slachtoffers van het gemotoriseerde verkeer af te bakenen. Het begrip 'bewuste roekeloosheid' lijkt meer ruimte te bieden voor uitzonderingen op het uitgangspunt van aansprakelijkheid dan de thans in de rechtspraak gebruikte term 'aan opzet grenzende roekeloosheid'. Uit de Memorie van Toelichting op het wetsvoorstel blijkt echter dat het niet de bedoeling is op dit punt een wijziging te brengen ten opzichte van de huidige regeling^[4] . Aangenomen moet dan ook worden dat de overgang van 'aan opzet grenzende roekeloosheid' naar 'bewuste roekeloosheid' inhoudelijk niet van betekenis is. De bewuste overgang vindt veeleer zijn grond in de wens om de terminologie in overeenstemming te brengen met die van de elders in het aansprakelijkheidsrecht geldende 'beschermingsgrenzen'.

Het is immers niet alleen op het gebied van de verkeersaansprakelijkheid dat de bescherming van een zwakkere partij wordt begrensd door de gevallen waarin sprake is van opzet of bewuste roekeloosheid van deze zwakkere partij. We kennen de in de begrippen opzet en bewuste roekeloosheid gelegen uitzondering op de bescherming bijvoorbeeld ook in art. 6:170 lid 3 BW. Volgens deze bepaling is de werkgever draagplichtig voor onrechtmatig door de werknemer voor derden veroorzaakte schade, maar lijdt deze regel onder meer uitzondering, indien de schade een gevolg is van opzet of bewuste roekeloosheid van de werknemer. Art. 7:661 (voorheen art. 7A:1639da) BW voorziet in eenzelfde regeling voor schade die door de werknemer aan derden of aan de werkgever zelf wordt toegebracht. Ook zijn de begrippen opzet en bewuste roekeloosheid te vinden in art. 7:658 BW, waarin de aansprakelijkheid van de werkgever voor schade van de werknemer door bedrijfsongevallen en beroepsziekten is geregeld^[5] . Indien eenmaal vaststaat dat de werkgever verwijtbaar is tekortgeschoten in zijn verplichting om de vereiste veiligheidsmaatregelen te treffen, is de werkgever in beginsel gehouden de gehele schade van de werknemer die voortvloeit uit het bedrijfsongeval of de beroepsziekte te vergoeden. De vergoedingsplicht ontbreekt slechts wanneer er sprake is van opzet of bewuste roekeloosheid van de kant van de werknemer. Voorts wijs ik nog op art. 83c Ziekenfondswet (Zfw), art. 91 Wet op de Arbeidsongeschiktheidsverzekering (WAO) en art. 52b Ziektewet (ZW), waarin is bepaald dat het verhaalsrecht van het ziekenfonds respectievelijk de bedrijfsvereniging jegens degene die civielrechtelijk aansprakelijk is voor de schade van de verzekerde niet geldt indien de verzekerde in een bepaalde relatie tot de aansprakelijke persoon staat (zoals die van werkgever tot werknemer), maar dat dit anders is wanneer de aansprakelijke persoon opzet of bewuste roekeloosheid kan worden verweten.

Hiermee is duidelijk dat de begrippen opzet en bewuste roekeloosheid reeds in diverse bepalingen worden gebruikt om, op dezelfde wijze als dat in het wetsvoorstel Verkeersongevallen gebeurt, de bescherming van een bepaalde categorie personen niet onbeperkt te doen zijn. Wellicht kan de invulling die in voornoemde andere bepalingen reeds aan het hier centraal staande begrippenpaar is gegeven aanknopingspunten bieden voor de interpretatie van de grenzen die het wetsvoorstel Verkeersongevallen aan de bescherming van bepaalde verkeersslachtoffers stelt.

Het systeem

De begrenzing door middel van opzet of bewuste roekeloosheid moet, zo blijkt uit de Memorie van Toelichting bij het wetsvoorstel Verkeersongevallen worden gezien als een specifieke invulling van de eigen schuld-regel van art. 6:101 BW^[6] . Dit betekent dat een bijdrage aan het ongeval van de kant van het slachtoffer geen enkele betekenis heeft, indien deze bijdrage niet kan worden gekenschetst als opzet of bewuste roekeloosheid van het slachtoffer. In beginsel is de bezitter of houder van het motorrijtuig derhalve gehouden om de gehele schade van het slachtoffer te vergoeden. Dit is slechts anders wanneer het slachtoffer opzet of bewuste roekeloosheid kan worden verweten. In dat geval zal de aansprakelijkheid van de bezitter of houder van het motorrijtuig echter ook geheel en al vervallen. Van enige verdeling van de schadelast, zoals bij eigen schuld in het algemeen het uitgangspunt is, kan in geval van opzet of bewuste roekeloosheid geen sprake zijn. Het slachtoffer krijgt niets.

Met dit alles of niets-systeem wordt aangesloten bij het stelsel dat art. 7:658 BW kent voor de aansprakelijkheid van de werkgever voor schade van de werknemer door gebrekkige veiligheidsmaatregelen. Ook daar geldt dat zelfs ernstige fouten van de werknemer die de schade mede hebben veroorzaakt niet in de weg staan aan een volledige vergoeding van de schade, zolang de fouten geen opzet of bewuste roekeloosheid opleveren^[7] .

De ruimte voor het eigen schuld-verweer is binnen een alles of niets-systeem als waarvan hier sprake is, dus zeer beperkt. Daarbij moet echter wel worden bedacht dat het alles of niets-systeem in het wetsvoorstel Verkeersongevallen alleen betrekking heeft op eigen schuld ten tijde van het ongeval. Wanneer het slachtoffer na het ongeval niet voldoet aan zijn schadebeperkingsplicht, door bijvoorbeeld onvoldoende bij te dragen aan zijn eigen herstel, kan dat wel langs de weg van de eigen schuld tot een vermindering van de hem toekomende schadevergoeding leiden^[8] .

Een technische invulling van opzet en bewuste roekeloosheid

Het systeem waarvan moet worden uitgegaan bij de toepassing van de in opzet en bewuste roekeloosheid gelegen grens, is daarmee wel duidelijk. Lastiger is het echter om de begrippen opzet en bewuste roekeloosheid inhoud te geven.

Uit de Memorie van Toelichting bij het wetsvoorstel blijkt dat de onderhavige uitzondering op de aansprakelijkheid van de bezitter of houder van het motorrijtuig in ieder geval niet te snel mag worden aangenomen^[9] . Alleen wanneer het slachtoffer ten tijde van het ongeval zelf zeer ernstig is tekortgeschoten, wordt hem het recht op schadevergoeding onthouden.

Dit zeer ernstig tekortschieten ofwel opzet of bewuste roekeloosheid van het slachtoffer wordt in de Memorie van Toelichting vervolgens aangeduid door middel van een nogal technische verhandeling over de verschillende opzetvormen die onder het begrip opzet in het wetsvoorstel vallen, alsmede een omschrijving van het begrip bewuste roekeloosheid.

Er wordt op gewezen dat opzet van het slachtoffer op de schade zich in drie gradaties kan voordoen.

Dit laatste is te realiseren door in gevallen waarin sprake is van opzet of bewuste roekeloosheid een eigen risico te hanteren, of door het beroep op opzet of bewuste roekeloosheid te beperken tot zeer extreme gevallen. Dergelijke gedachten zijn in overeenstemming met het doel van het wetsvoorstel en met de rechtsontwikkeling op aanverwante rechtsgebieden, zoals het arbeidsongevallenrecht. Hierin wordt slechts in zeer uitzonderlijke gevallen een beroep op opzet of bewuste roekeloosheid toegelaten (zie HR 20 september 1996, NJ 1997, 198 nt PAS, VR 1997, 57 (Pollemans/Hoondert)). De Fietsersbond is niet bang dat hierdoor aan fietsers en voetgangers een vrijbrief wordt gegeven om de verkeersregels aan hun laars te lappen. Verkeersgedrag wordt namelijk niet zozeer bepaald door het al dan niet bestaan van een recht op schadevergoeding, als wel door de kans op het ontstaan van ernstig lichamelijk letsel. Geen enkele fietser zal het in zijn hoofd halen om expres vlak voor een aanstormende auto over te steken.

Daarbij komt dat de huidige wetgeving voldoende mogelijkheden biedt om verkeersovertredingen en ander wangedrag van fietsers in het verkeer te bestraffen. De Wegenverkeerswet is daartoe veel beter geëigend dan het onderhavige wetsvoorstel, omdat in deze wet de strafmaat geheel losstaat van de kwetsbaarheid van de betrokken verkeersdeelnemers.

Met het begrip bewuste roekeloosheid wordt blijkens de Memorie van Toelichting gedoeld op de situatie waarin iemand zich bewust is van de aanmerkelijke kans dat zijn gedraging tot schade zal leiden en dit niet, zoals bij voorwaardelijk opzet, bij voorbaat voor lief neemt, maar juist denkt dat het gevolg zal uitblijven.

Het zal zich, afgezien van bewuste zelfmoordpogingen, niet vaak voordoen dat het slachtoffer het oogmerk had om zich zelf schade toe te brengen. De uitzonderingen op het beginsel van risicoaansprakelijkheid van de bezitter of houder van een motorrijtuig zullen dan ook met name moeten worden gezocht in de tweede en derde gradatie van opzet en vooral ook in de bewuste roekeloosheid. Steeds is daarbij vereist dat het slachtoffer zich ten tijde van het ongeval bewust is geweest van het gevaar van zijn gedragingen.

Hiermee wordt de grens getrokken met de zogenaamde onbewuste roekeloosheid, waarbij het slachtoffer zich de aanmerkelijke kans op schade ten gevolge van zijn gedraging niet realiseerde. Juist dit laatste zal in het wegverkeer regelmatig aan de orde zijn. Hoe vaak komt het immers niet voor dat bijvoorbeeld fietsers of voetgangers bepaalde verkeersregels overtreden zonder dat zij zich realiseren dat dit waarschijnlijk tot een ongeval zal leiden. In dergelijke gevallen, waarin de ernst van het gevaar ofwel de aanmerkelijke kans op schade niet tot het bewustzijn van het slachtoffer is doorgedrongen, is er in beginsel geen sprake van opzet of bewuste roekeloosheid en is er derhalve geen ruimte voor een uitzondering op de aansprakelijkheid van de bezitter of houder van het motorrijtuig. Slechts wanneer de ernst van het gevaar van zijn gedraging ten tijde van het ongeval in het bewustzijn van het slachtoffer leefde, wordt een inbreuk op de risicoaansprakelijkheid gerechtvaardigd geacht.

Dit betekent dat niet in het algemeen kan worden aangegeven dat bepaalde typen van gedragingen van slachtoffers opzet of bewuste roekeloosheid opleveren. Of er sprake is van opzet of bewuste roekeloosheid hangt af van de omstandigheden van het geval. Voorwaarde is in ieder geval dat de gedraging een ernstig gevaar, in de zin van een aanmerkelijke kans op schade, meebrengt en dat het slachtoffer zich van dat gevaar bewust is geweest.

Opzet en bewuste roekeloosheid buiten het wetsvoorstel Verkeersongevallen

De vraag rijst of de hiervoor weergegeven nogal abstracte invulling van de begrippen opzet en bewuste roekeloosheid nader inhoud kan krijgen met behulp van de gegevens die elders in het aansprakelijkheidsrecht over deze begrippen bekend zijn.

Opvallend is daarbij dat binnen de andere - in paragraaf 3.1 aangegeven - regelingen, waar gebruik wordt gemaakt van de begrippen opzet en bewuste roekeloosheid, tot dusver slechts in beperkte mate concrete invulling is gegeven aan deze termen. Dit geldt met name voor de artikelen 6:170 lid 3 en 7:661 BW, waar de inhoud van het begrippenpaar - afgezien van enige lagere rechtspraak - in de jurisprudentie nauwelijks aan de orde is geweest^[10] . In het kader van de sociale verzekeringswetgeving heeft de Hoge Raad zich tot dusver beperkt tot de uitspraak dat aan het aannemen van opzet en bewuste roekeloosheid in art. 83c Zfw zware eisen zullen moeten worden gesteld^[11] .

Een uitzondering wordt gevormd door de rechtspraak omtrent art. 7A:1638x BW (thans art. 7:658 BW), waarin de inhoud van de begrippen opzet en bewuste roekeloosheid veelvuldig aan de orde is geweest. Vermelding verdient hier het voorlopige sluitstuk van voornoemde rechtspraak, te weten de uitspraak van de Hoge Raad inzake Pollemans/Hoondert^[12] . Daarin oordeelde de Hoge Raad dat van bewuste roekeloosheid pas sprake is wanneer een werknemer zich tijdens het verrichten van de onmiddellijk aan het ongeval voorafgaande gedraging, van het roekeloze karakter van die gedraging bewust is geweest. Het enkele feit dat de werknemer van de kant van de werkgever instructies heeft gekregen en uitdrukkelijk is gewaarschuwd de schadeveroorzakende gedraging niet te verrichten, brengt nog niet mee dat de werknemer zich direct voor het ongeval ook daadwerkelijk bewust is geweest van de risico's van zijn gedrag. Daarbij wordt er door de Hoge Raad, ter ondersteuning van dit oordeel, op gewezen dat art. 7A:1638x BW er juist toe strekt de werknemer te beschermen door rekening te houden met het ervaringsfeit dat het dagelijks verkeren in een bepaalde werksituatie tot een vermindering van de ter voorkoming van ongelukken raadzame voorzichtigheid leidt.

In de literatuur is erop gewezen dat het met deze uitspraak bijna onmogelijk is geworden om opzet of bewuste roekeloosheid in de zin van art. 7A:1638x BW (art. 7:658 BW) aan te nemen. Daartoe zal de werkgever immers moeten bewijzen dat de werknemer de risico's van zijn gedrag direct voorafgaande aan het ongeval daadwerkelijk besefte. Dit bewijs van besef bij de werknemer is, wanneer de werknemer zelf op dit punt geen uitdrukkelijke verklaring heeft afgelegd, vrijwel niet te leveren^[13] .

Daar komt nog bij dat de Hoge Raad in de onderhavige uitspraak niet alleen een zeer stringente invulling aan het begrip bewuste roekeloosheid geeft, maar bovendien - als er sprake zou zijn van opzet of bewuste roekeloosheid - slechts verval van aansprakelijkheid van de werkgever aanneemt indien de gedragingen van de werknemer in zodanige mate tot het ongeval hebben bijgedragen dat het tekortschieten van de werkgever in diens verplichtingen daarbij als oorzaak in het niet valt. Daarmee blijft de mogelijkheid open dat ook in geval van opzet of bewuste roekeloosheid van de werknemer het uitgangspunt van aansprakelijkheid van de werkgever gehandhaafd blijft als diens tekortkoming ernstig genoeg is.

Terug naar het wetsvoorstel

Is het de bedoeling van het wetsvoorstel Verkeersongevallen dat de daar gehanteerde begrippen opzet en bewuste roekeloosheid mede aan de hand van de 'Pollemans-leer' worden ingevuld? Zoals in paragraaf 3.3 bleek, zijn de sleutelbegrippen die de Memorie van Toelichting bij de invulling van opzet en bewuste roekeloosheid hanteert: ernstig gevaar en bewustheid bij het slachtoffer.

Wanneer is er precies sprake van een ernstig gevaar? Is dat er wanneer een fietser door rood licht rijdt? Of wanneer hij zonder licht tegen de rijrichting inrijdt? Of wanneer een passagier bij een dronken bestuurder instapt? Ik zou menen dat er in al deze gevallen sprake is van een ernstig gevaar. De Memorie van Toelichting is er echter niet helder over. De begrippen 'ernstig gevaar' en 'een aanmerkelijke kans op schade' worden in de Memorie van Toelichting kennelijk als synoniemen gehanteerd. Maar wat is een aanmerkelijke kans op schade? Welke mate van waarschijnlijkheid is daarbij vereist?

In ieder geval zal een bepaalde gedraging van het slachtoffer niet altijd een even groot gevaar meebrengen. Zo is het negeren van een rood verkeerslicht tijdens de spits op een druk kruispunt, waar de auto's op het moment waarop het licht voor hen op groen springt onmiddellijk komen 'aanstormen', aanmerkelijk gevaarlijker dan het door rood licht rijden op een kruising waar op dat moment nauwelijks ander verkeer is. In het laatste geval zou het ernstige gevaar, als er geen andere omstandigheden dan de verkeersdrukte zijn die de aanmerkelijke kans op schade kunnen aantonen, wel eens kunnen ontbreken. Dan zou op die grond al geen opzet of bewuste roekeloosheid kunnen worden aangenomen, zodat de bewustheid bij het slachtoffer niet meer terzake doet. In het eerste geval blijkt het ernstige gevaar reeds uit de verkeersdrukte.

Vervolgens rijst dan de vraag of het slachtoffer zich ten tijde van het ongeval bewust is geweest van dit gevaar. Het slachtoffer moet zich - en daarmee wordt in de Memorie van Toelichting uitdrukkelijk aangesloten bij het in paragraaf 3.4 besproken arrest Pollemans/Hoondert^[14] - onmiddellijk voorafgaande aan het ongeval bewust zijn geweest van het ernstige gevaar van zijn gedraging. Bewustheid is een subjectief vereiste. Het gaat er dus niet om of een gemiddelde persoon zich onder deze omstandigheden in het algemeen bewust had moeten zijn van het gevaar van de gedraging. Uitgegaan moet worden van het concrete slachtoffer. De Memorie van Toelichting op het wetsvoorstel Verkeersongevallen brengt dan echter een nuancering aan, in die zin dat de voornoemde subjectivering niet zo ver gaat dat doorslaggevend is of het slachtoffer zelf meent dat hij handelde met opzet of bewuste roekeloosheid. Maatgevend is blijkens de Memorie van Toelichting of een slachtoffer als waarom het gaat zich bewust is van het ernstige gevaar van zijn gedragingen. Dit betekent, zoals ook uitdrukkelijk in de Memorie van Toelichting wordt gesignaleerd, dat aan kinderen of personen met een geestesstoornis zelden opzet of bewuste roekeloosheid kan worden verweten. Zij zullen zich in het algemeen niet bewust zijn van het gevaar van hun gedragingen^[15] .

Kennelijk moet voor de beantwoording van de vraag of het slachtoffer zich bewust is geweest van het gevaar worden uitgegaan van het bewustzijn, dat aan de 'categorie van mensen' waartoe het slachtoffer behoort kan worden toegedicht. Daarmee lijkt er ruimte te bestaan om bij de beoordeling van de bewustheid in zekere mate aan te knopen bij objectieve gegevens en feiten van algemene bekendheid, zoals het tijdstip waarop het ongeval plaatsvond, de verkeersdrukte op dat moment, de weersgesteldheid, het gegeven dat auto's betrekkelijk snel nadat het verkeerslicht voor hen op groen springt optrekken enz. Dit betekent bijvoorbeeld dat met betrekking tot een volwassen fietser, die tijdens de spits een drukke kruising oversteekt onder het regime van het wetsvoorstel mag worden aangenomen dat hij zich ervan bewust is dat het negeren van een rood verkeerslicht op die plaats voor hem een aanmerkelijke kans op schade meebrengt^[16] . Dit betekent tevens dat de enkele ontkenning door het slachtoffer dat hij zich direct voor het ongeval bewust was van de aan zijn gedrag verbonden gevaren niet altijd in de weg staat aan het bewijs van opzet of bewuste roekeloosheid. Het besef van het slachtoffer kan behalve met behulp van diens verklaring in die richting soms ook met behulp van objectieve gegevens worden geleverd.

Toepassing

Wanneer we het voorgaande toepassen op enkele van de eerder aangehaalde voorbeelden, blijkt dat de vraag naar het bestaan van opzet of bewuste roekeloosheid ten tijde van het ongeval vaak niet eenvoudig te beantwoorden is.

Bij een door rood licht rijdende fietser, zal aan het vereiste van ernstig gevaar zoals gezegd vaak wel zijn voldaan. Slechts wanneer het gebeurt op een plaats waar normaal gesproken nauwelijks verkeer is, zou daarover twijfel mogelijk zijn. Of ook aan het bewustzijnsvereiste is voldaan, zal allereerst afhangen van de leeftijd en de geestesgesteldheid van de fietser. Bij jeugdige fietsers zal de bewustheid niet snel mogen worden aangenomen. Wellicht moet de grens wel weer bij 14 jaar worden gelegd. Ook een geestesstoornis zal in de weg staan aan het bestaan van bewustheid van het gevaar. Gaat het echter om een volwassen fietser, die door rood licht rijdt op een plaats waar dat gevaarlijk is, dan zal er in de regel minimaal sprake zijn van bewuste roekeloosheid. Deze zelfde onderscheidingen kunnen worden gemaakt bij andere gevaarlijke gedragingen van fietsers, zoals het hiervoor genoemde zonder licht tegen de rijrichting inrijden.

Hoe moet worden geoordeeld over de passagier die de bestuurder afleidt, of de passagier die meerijdt met een bestuurder die onder invloed verkeert of die geen veiligheidsgordel draagt? Kan deze passagiers opzet of bewuste roekeloosheid worden verweten? Bepaald zal moeten worden of de gedragingen een ernstig gevaar in het leven roepen en of de passagier zich van dat gevaar bewust was. Bij een passagier die de bestuurder afleidt zal met name aan de bewustzijnseis vaak niet voldaan zijn. In geval van meerijden met een bestuurder die onder invloed verkeert, zal de beantwoording van de hier centraal staande vraag met name afhangen van de mate waarin de bestuurder onder invloed verkeert. Wanneer de bestuurder net boven het toegestane promillage zit, zal er gelet op de Memorie van Toelichting waarschijnlijk geen plaats zijn voor opzet of bewuste roekeloosheid. Anders wordt dat echter indien een passagier is ingestapt bij iemand die zo dronken is dat hij nauwelijks nog op z'n benen kan staan.

Het geval waarin een passagier geen veiligheidsgordel draagt, is een geval apart. Het al dan niet dragen van een gordel heeft immers geen invloed op het ontstaan van het ongeval en de schade, doch slechts op de hoogte van de uiteindelijke schade. Of de uitzondering van opzet of bewuste roekeloosheid zich ook op dat soort gevallen richt, is niet duidelijk. In ieder geval zou ik, gezien de terughoudende opstelling die bij het aannemen van opzet en bewuste roekeloosheid van met name ook passagiers wordt ingenomen, menen dat het niet dragen van een veiligheidsgordel in beginsel geen opzet of bewuste roekeloosheid van de passagier ten tijde van het ongeval oplevert^[17] .

De kosten van het inroepen van de uitzondering

Uit het voorgaande blijkt dat het al dan niet aanwezig zijn van opzet of bewuste roekeloosheid in hoge mate afhankelijk is van de omstandigheden van het geval. Het is aan de bezitter of houder van het motorrijtuig (lees: zijn verzekeraar) om het bewijs van opzet of bewuste roekeloosheid te leveren. Indien het slachtoffer zijn rol bij het ongeval of in ieder geval de karakterisering van deze rol als opzet of bewuste roekeloosheid ontkent, zal de verzekeraar van de bezitter of houder in het kader van een gerechtelijke procedure moeten aantonen dat er inderdaad sprake was van opzet of bewuste roekeloosheid. Daartoe zal de verzekeraar vaak aangewezen zijn op getuigenverhoren. Dat brengt hoge kosten mee, die - zoals bekend - ook wanneer de procedure uiteindelijk in het voordeel van de bezitter of houder van het motorrijtuig wordt beslecht, nooit geheel vergoed worden.

Dit betekent dat alleen grote schadegevallen de kosten van het bewijs van opzet of bewuste roekeloosheid kunnen rechtvaardigen. Het zou me daarom niet verbazen als in de praktijk slechts met grote terughoudendheid een beroep op opzet of bewuste roekeloosheid zal worden gedaan. Dit betekent dat het wel even kan duren voordat de begrippen opzet en bewuste roekeloosheid in de jurisprudentie een nadere uitwerking krijgen.