pag. 305 VR 2006, 100 Jaar Wegenverkeerswet en de voortbeweging van het materiële strafrecht

De discussie over de verhouding tussen de strafbaarheid van het veroorzaken van gevaar of hinder en het legaliteitsbeginsel heeft het bepaaldheidsgebod als 'topic' in Nederland op de kaart van de rechtspraak gezet^[19] . Diverse malen is aan de Hoge Raad de vraag voorgelegd of een strafbepaling uit met name lagere wetgeving niet zodanig vaag is dat deze onverenigbaar is met de art. 7 EVRM, 16 Gw en 1 Sr. In deze jurisprudentie spelen elementen een rol die in de discussie over art. 25 WVW (oud) en art. 5 WVW 1994 naar voren zijn gebracht. Zo heeft de Hoge Raad aangegeven dat het bepaaldheidsgebod inhoudt:

In deze afweging van eisen van rechtszekerheid en van instrumentaliteit heeft de Hoge Raad aangegeven dat het verbod zich 'op ... de stations of in de treinen ... op andere wijze onbehoorlijk te gedragen' voldoende concreet is. Hierbij is van belang dat het 'op andere wijze' wordt vooraf gegaan door een opsomming van gedragingen die voldoende concreet zijn ('te vechten, handtastelijkheden te plegen, vuurwerk af te steken, anderen uit te schelden of lastig te vallen') en dat de werking van het verbod is beperkt tot bepaalde plaatsen, namelijk treinen en stations^[21] . Ook het Tilburgse samenscholingsverbod kon de toets aan het bepaaldheidsgebod doorstaan. Het verbod om 'op de weg deel te nemen aan een samenscholing, onnodig op te dringen of door uitdagend gedrag aanleiding te geven tot wanordelijkheden' heeft namelijk betrekking op een 'veelheid aan verschijningsvormen waarin zich verstoring van de openbare orde kan voordoen', die 'een zekere vaagheid in de delictsomschrijving onvermijdelijk' maakt^[22] . In relatie tot de gelding en aard van de norm wordt een zekere mate van vaagheid van een strafbepaling geaccepteerd, als deze is gericht tot 'professionele marktpartijen'. Van dergelijke normadressaten mag worden verlangd dat zij zich laten informeren over de consequenties van bedrijfsmatige activiteiten indien de regeling waaraan zij zich hebben te houden onduidelijk is^[23] .

De rechtszekerheid en de onontkoombaarheid van vaagheid van wettelijke bepalingen zijn ook aandachtspunten in de rechtspraak van het EHRM. Deze rechtspraak gaat niet alleen over de betekenis van het legaliteitsbeginsel van art. 7 EVRM, maar ook over de uitleg van de term 'law' in de beperkingsgronden van de verschillende garanties van het EVRM. Zie bijvoorbeeld de overwegingen van het Hof in EHRM 24 mei 1988, NJ 1991, 685, m.nt EAA:

De door het EHRM verlangde 'precision' hoeft niet enkel te worden geboden door de woorden van de wet. Een in de rechtspraak gegroeide interpretatie van de wet met een daarop gebaseerde toepassingspraktijk kan de burger ook voldoende duidelijkheid en rechtszekerheid bieden. Verder hoeven de woorden van de wet en de interpretatie daarvan niet in alle gevallen absolute zekerheid te bieden. Bij het gebruik van vage termen 'there will often be grey areas at the fringes of the definition. This penumbra of doubt in relation to borderline facts does not in itself make a provision incompatible with Article 7, provided that it proves to be sufficiently clear in the large majority of cases. The rol of adjudication vested in the courts is precisely to dissipate such interpretational doubts as remain, taking into account the changes in everyday practice'^[25] .

Op grond van de in de jurisprudentie van de Hoge Raad en van het EHRM aangegeven aandachtspunten kan gevoeglijk worden aangenomen dat de in art. 5 WVW 1994 vervatte strafbaarstelling van het veroorzaken van gevaar of hinder in het verkeer voldoende 'bepaald' is. Het bereik van de algemene bepaling is voor een zeer groot deel voorzienbaar, doordat het 'gevaarlijke' of 'hinderlijke' van verkeersgedrag wordt ingevuld aan de hand van de gedragsregels van het RVV 1990. Ook voor art. 5 WVW 1994 zijn de concrete gedragsvoorschriften nog steeds een betekenisverlenend decor^[26] . Voor zover het in minder voorkomende, de als grijze zone aan te merken verkeerssituaties gaat over de aanvullende 'kapstokfunctie' of 'plamuurwerking' van de algemene bepaling met behulp van ongeschreven aan veiligheid en vlotheid ontleende zorgvuldigheidsnormen, berust deze werking op een al meer dan 50 jaar geleden aanvaarde rechtspraktijk^[27] . Waarborgen tegen een willekeurige toepassing van deze plamuurwerking liggen besloten in het gegeven dat met de onder het bereik van art. 5 te brengen schending van ongeschreven zorgvuldigheidsnormen een vrij directe band wordt gelegd tussen het verkeersgedrag en de inbreuk op de verkeersveiligheid of de doorstroming van het verkeer. Bovendien is van belang dat in de concrete interactie in het verkeer veiligheid en hinder voor de burger een voldoende omlijnde en feitelijke betekenis hebben. In dit samenspel van concrete gedragsregels, gevestigde jurisprudentie en betekenis voor de burger van gevaar en hinder als verkeersfeitelijke begrippen maakt art. 5 WVW 1994 het aan de gemiddelde verkeersdeelnemer voldoende duidelijk welk verkeersgedrag wordt verlangd, zodat de algemene bepaling niet kan worden aangemerkt als een blanco volmacht voor de opsporingsambtenaar.

Het causaliteitsvraagstuk is een centraal thema in het materiële strafrecht. Tal van delicten in het wetboek van strafrecht veronderstellen een verband van oorzaak en gevolg tussen verschillende gebeurtenissen in de maatschappelijke werkelijkheid. Zo moet de dader van oplichting een ander door bijvoorbeeld het gebruik van een valse naam hebben bewogen tot afgifte van enig goed. Voor de door het gevolg gekwalificeerde delicten wordt vereist dat de zware mishandeling of de diefstal met geweld de dood ten gevolge heeft. Bij de culpose gevolgsdelicten zoals art. 307 Sr moet het aan de schuld van de dader te wijten zijn dat een ander is gedood. Bijzonder aan het verkeersrechtelijke culpose misdrijf van art. 6 WVW 1994 is dat een dubbele causaliteitseis wordt gesteld. Het onvoorzichtige gedrag van de dader moet de oorzaak zijn voor het ontstaan van een verkeersongeval en dit ongeval moet op zijn beurt weer kunnen gelden als oorzaak van de dood of het letsel van een ander.

In de verkeerspraktijk levert het vaststellen van de door art. 6 WVW 1994 vereiste causale verbanden doorgaans geen bijzondere problemen op. Veel verkeersongevallen betreffen recht toe, recht aan situaties, waarin de onvoorzichtigheid, het verkeersongeval en de dood of het letsel in tijd zeer dicht bij elkaar liggen en het één naar maatschappelijke ervaring een direct en rechtstreeks gevolg is van het ander. Vergelijk HR 15 februari 2000, VR 2000, 164, waarin een fietser kwam te overlijden na te zijn aangereden door een 41 ton wegende en met een aanzienlijke snelheid (88 km p/u) rijdende vrachtwagen. Na een dergelijke aanrijding wekt de dood van de fietser geen bevreemding. Hetzelfde geldt voor verwondingen die een bestuurder van een auto heeft opgelopen na een frontale botsing met een tegemoetkomende automobilist die op de verkeerde weghelft rijdt (vgl. HR 1 juni 2004, VR 2005, 30, NJ 2005, 252). In dergelijke gevallen is het causale verband tussen het onvoorzichtige gedrag, het plaatsvinden van een verkeersongeval en dood of letsel geen zelfstandig vraagpunt, maar impliciet beantwoord met de beslissing dat de dader zich onvoorzichtig heeft gedragen^[28] .

De verkeerspraktijk bestaat niet alleen uit dergelijke ten aanzien van het causale verband eenvoudige gevallen. Vaak is een verkeersongeval met kwalijke gevolgen het resultaat van het min of meer gelijktijdig of kort na elkaar plaatsvinden van verkeersfouten van meerdere verkeersdeelnemers, of van een ingewikkeld en toevallig verloop van gebeurtenissen. In die meer moeilijke gevallen heeft de rechter maatstaven nodig om te beslissen dat het onjuiste gedrag van een of meer van de betrokken verkeersdeelnemers causaal is voor ontstaan van het verkeersongeval en de daaruit voortgekomen kwalijke gevolgen. In 100 jaar wegenverkeerswetgeving is juist in de jurisprudentie in verkeerszaken het leerstuk inzake causaliteit tot ontwikkeling gekomen.

Ook al bevat het Wetboek van strafrecht veel strafbare feiten waarin causaliteit een rol speelt, de wetgever heeft zich niet uitgelaten over een causaliteitsopvatting. In relatie tot de uitdrukking 'ten gevolge heeft' stelde Modderman in de Tweede Kamer: 'dat over de beteekenis dezer uitdrukking, meer bepaaldelijk over den omvang der verantwoordelijkheid voor datgene wat door den band der causaliteit met ons handelen verbonden is of beweerd wordt verbonden te zijn, ja over de juridische betekenis van causaliteit zelve, overal in de regtsgeleerde wereld veel getwist wordt. ... Maar hoe dit ook zij, onbetwistbaar acht ik het, dat geen wetgever het in zijne magt heeft door het kiezen van welke formule ook, de tallooze vragen te voorkomen die het begrip causaliteit in verband met strafregtelijke of civielregtelijke verantwoordelijkheid doet ontstaan'^[29] . In deze bewoordingen ligt besloten dat de wetgever van het Wetboek van strafrecht het aan de rechter heeft overgelaten om invulling te geven aan het in de uiteenlopende delicten vereiste causale verband^[30] . Tegen deze achtergrond heeft de Hoge Raad in zijn arrest van 7 juni 1911, W 9209 overwogen: 'dat ... omtrent de leer der causaliteit geene bepaalde uitspraak door den strafwetgever is gegeven, noch in de wet, noch in hare geschiedenis; dat derhalve de beslissing of er causaal verband tusschen een schuldig verzuim en het gevolgd onheil in elk voorkomend geval is overgelaten aan het oordeel van den rechter'.

Een kwestie waarover de rechtspraak al vroeg duidelijk is geweest, betreft het thema van de medeveroorzaking. Het gaat hierbij om gevallen waarin een verkeersongeval is ontstaan doordat meerdere verkeersdeelnemers (nagenoeg) tegelijkertijd een verkeersfout hebben gemaakt. De casus in HR 24 maart 1924, NJ 1924, p. 735 betrof een verdachte die in de nachtelijke uren met hoge snelheid door Den Haag had gereden en daarbij was aangereden tegen een politieagent. Gesteld werd dat het ongeval mede door toedoen van het slachtoffer was ontstaan. De Hoge Raad oordeelde de stelling 'dat een veroordeeling, wegens het misdrijf, strafbaar gesteld bij artikel 308 Sr, slechts mogelijk is, indien het letsel is veroorzaakt uitsluitend door de schuld van den beklaagde' onjuist, omdat 'het artikel geen anderen eisch stelt dan dat de, den beklaagde als schuld aan te rekenen, gedraging één der oorzaken is van het toegebracht letsel'. Deze lijn in de rechtspraak - medeschuld van een ander, sluit schuld van de verdachte niet uit - wordt tot op heden gecontinueerd^[31] . Zie als recent voorbeeld HR 11 december 2001, NJ 2002, 62, waarin het niet dragen van de autogordel door het slachtoffer van een verkeersongeval geen verhindering was om het zwaar lichamelijke letsel voor rekening van de veroorzaker van het ongeval te laten komen.

Hoewel dat dus niet met zoveel woorden is uitgesproken, kan worden aangenomen dat aan het wetboek van strafrecht een feitelijke causaliteitsopvatting ten grondslag lag^[32] . Uit de oudere literatuur blijkt dat de 'daad' doorgaans het vertrekpunt is voor de vraag naar oorzaak en gevolg. Zo is voor Van Hamel 'de handeling eene daad die een gevolg heeft, d.i. eene spierbeweging die eene verandering in de buitenwereld veroorzaakt'^[33] . In deze opvatting gaat het bij causaliteit om de vraag door welke 'daad', welke spierkrachtelijke bewegingen een ander om het leven is gekomen of letsel heeft bekomen. In deze feitelijke of fysieke opvatting van causaliteit is de leer van de conditio sine qua non een hulpmiddel om in het geheel aan feitelijkheden die voorafgaan aan de dood of het letsel te zoeken naar die 'daden' die in verband met de daarmee bewerkstelligde verandering in de buitenwereld kunnen gelden als een noodzakelijke voorwaarde voor het intreden van de dood of het letsel. Met behulp van de 'relevantieleer' - waarbij het gaat om de benoeming van 'den meest werkzamen factor' - of de 'causa proxima-leer' - waarin de meest naaste en niet de meer verwijderde 'daad' geldt als oorzaak - kan uit het geheel aan feitelijke voorwaarden de juridische oorzaak worden geselecteerd^[34] . Zie bijvoorbeeld HR 6 juni 1933, NJ 1933, 1299. De verdachte versperde bij het inhalen van een auto de weg voor een tegemoetkomende motorrijder. Daarop ontstond een botsing tussen de door verdachte bestuurde auto en de motor, als gevolg waarvan de duopassagier van de motor op de naastgelegen trambaan viel, door de tram werd aangereden en kwam te overlijden. De dood van de duopassagier kon worden aangemerkt als een 'onmiddellijk en rechtstreeksch gevolg ... van de aanrijding en den val, daar zonder deze aanrijding de overrijding door de tram niet zou hebben plaats gehad'. De aanrijding tussen de auto van de verdachte en de tegemoetkomende motor was een noodzakelijke (conditio sine qua non) en de meest werkzame (relevantietheorie) voorwaarde voor het intreden van de dood van de duopassagier.

Met het oog op de benoeming van een van de noodzakelijke voorwaarden tot 'oorzaak' van de dood of het letsel werd in het 'Tweemolentjesvaart-arrest' (HR 30 oktober 1933, NJ 1933, p. 1777, m.nt W.P.) de theorie van de adequate veroorzaking in het strafrecht geïntroduceerd. De verdachte was met zijn auto de brug van de Tweemolentjesvaart te Delft over gereden en was na het passeren van de brug onvoldoende naar rechts uitgeweken. Daardoor was hij tegen een tegemoetkomende auto gebotst, vervolgens al slingerend aangereden tegen een benzinepomp, een muurtje met hekwerk en een boom, en uiteindelijk met zijn auto in het water beland. Een van de inzittenden kwam om het leven, een ander liep letsel op. Het hof had de verdachte veroordeeld ter zake van de art. 307 en 308 Sr. In een cassatiemiddel werd er over geklaagd dat het hof ten onrechte causaal verband tussen de botsing met de tegemoetkomende auto en de dood dan wel het letsel had aangenomen. De Hoge Raad achtte dit middel ongegrond, omdat de dood en het letsel 'voorzienbare gevolgen waren van het roekelooze, onoordeelkundige en onvoorzichtige rijden van requirant, ... daar ieder, die een auto bestuurt, bij niet voldoende uitwijken voor een tegenkomende auto niet slechts kan voorzien, dat zijn auto met de laatste in aanrijding zal komen, maar ook dat door de aanrijding de aanrijdende auto gevaar loopt slingerende bewegingen te maken, met andere voorwerpen in aanraking te komen en in een langs den weg loopenden vaart te geraken met uiteraard voor de inzittenden alleszins waarschijnlijke noodlottige gevolgen'. De onjuiste wijze van rijden van de verdachte kon worden beschouwd als de oorzaak van de dood en het letsel, omdat die gevolgen naar algemene ervaringsregels van die wijze van rijden redelijkerwijs waren te voorzien^[35] .

De adequate veroorzaking is gedurende 45 jaar in de strafrechtspraak het leidende criterium geweest. In die periode zijn diverse arresten gewezen waarin op basis van de redelijke voorzienbaarheid causaal verband werd aangenomen, waarvan echter moet worden gezegd dat het concrete verloop van gebeurtenissen het voorstellingsvermogen van de gemiddelde mens te buiten ging. In het bijzonder kan worden gewezen op de casus van de 'Haagse etalageruit' en de 'Oosthuizense spoorwegovergang'^[36] . Alleen door in deze gevallen bij de vraag naar de voorspelbaarheid van de gevolgen in hoge mate te generaliseren, konden de gevolgen 'voorzienbaar' worden genoemd. Vellinga heeft dit de 'uitkleding' van het voorzienbaarheidscriterium genoemd, waardoor de aansprakelijkheidsbeperkende betekenis van het criterium verloren is gegaan^[37] . Fundamentelere bezwaren tegen de adequatieleer zijn aangedragen door Bronkhorst en 't Hart. Zo meent Bronkhorst dat het bij 'het aannemen van causaal verband in het strafrecht eigenlijk neerkomt op toekenning van aansprakelijkheid', die 'de constructie van de voorzienbaarheid tot een aanvechtbare maakt'. In relatie tot het prospectieve vermogen van de redelijke voorzienbaarheid merkt hij op: 'De verscheidenheid van de mogelijke reacties is zo onafzienbaar dat de achteraf beweerde voorzienbaarheid niet meer is dan een theoretische argumentatie van een stellingname op redelijke, op de realiteit van het maatschappelijk verkeer gefundeerde motieven'. Hij ziet de vraag naar de voorzienbaarheid dan ook 'als een schijnprobleemstelling achteraf en dat het eigenlijk gaat om een redelijk en zedelijk te verantwoorden keuze'^[38] . Zich hierbij aansluitend voegt 't Hart hieraan toe dat 'het voorzienbaarheidscriterium op dogmatisch vlak aan rechterlijke beslissingen een schijn van controleerbaarheid verleent' en verhult dat het in wezen gaat om het toedelen van aansprakelijkheid^[39] .

Dan wordt aan de Hoge Raad de vraag voorgelegd of in de volgende casus causaal verband tussen het verkeersongeval en de dood van het slachtoffer kan worden aangenomen. Als gevolg van een voorrangsfout ontstond een botsing tussen de auto van verdachte en een van rechts komende auto. De inzittende van die van rechts komende auto liep door de botsing een schedelbreuk en een hersenkneuzing op. Twaalf dagen na het ongeval overleed het slachtoffer als gevolg van een longembolie. In een deskundigenrapport wordt gesteld: 'het oplopen van de letsels had niet noodzakelijkerwijs tot het intreden van de dood behoeven te leiden'. De beslissing of de botsing nog kan worden gezien als 'oorzaak' van de dood als 'gevolg', wordt niet meer beslist met behulp van het adequatiecriterium. De Hoge Raad geeft aan dat 'het optreden van letale longembolie na als gevolg van een botsing bekomen letsels ... niet van zodanige aard is dat het overlijden van het slachtoffer redelijkerwijze niet meer als gevolg van de botsing aan de dader zou kunnen worden toegerekend'^[40] .

Nieboer en Strijards hebben bezwaar gemaakt tegen deze introductie van de redelijke toerekening in de strafrechtspraak. Zij oordeelden het inwisselen van de voorzienbaarheid voor de redelijke toerekening bezwaarlijk, omdat een 'scherpe theoretische afbakening van de begrippen' wordt ingeleverd voor een 'machtsspreuk van de rechter'^[41] . Hier kan evenwel tegenin worden gebracht dat het verlaten van de voorzienbaarheid als leidend criterium juist winst oplevert. De vaststelling van causaal verband in moeilijke gevallen is - anders dan de voorzienbaarheid pretendeert - geen constatering van een feitelijk gegeven, maar een kwestie van het toedelen van strafrechtelijke aansprakelijkheid, een 'juridisch, normatief toerekeningsoordeel dat maatschappelijk en historisch bepaald is'^[42] . Dat toerekeningsoordeel dient 'redelijk' te zijn. Aangezien deze redelijkheid een 'lege dop' is, moet die door de rechter door motivering van zijn beslissing worden gevuld^[43] . Bij deze concretisering van de redelijkheid van de toerekening kan gebruik worden gemaakt van 'hulpconstructies' en kan rekening worden gehouden met velerlei factoren. Voorop staan dan de aard van het gedrag van de verdachte, de bijzondere omstandigheden van het geval en de aard van het strafbare feit^[44] . De redelijkheid laat het dan toe bij de toerekening van kwalijke gevolgen te differentiëren tussen moord^[45] , mishandeling de dood ten gevolge hebbende^[46] , omissies van de ouders die tot de dood van een kind leiden^[47] of de causale verbanden van art. 6 WVW 1994. Ook kunnen oudere causaliteitsopvattingen, met name de redelijke voorzienbaarheid van het gevolg in concreto^[48] of een gejuridiseerde vorm van de conditio sine qua non^[49] , bij de causaliteitsvraag worden betrokken. Verder kan in de context van het verkeer inspiratie worden opgedaan bij de invulling van de redelijke toerekening in het burgerlijke recht^[50] . In het bijzonder kan de civiele bewijsrechtelijke 'omkeringsregel' als strafrechtelijke toerekeningsgrond worden gehanteerd. Verkeersnormen zijn immers veiligheidsregels die strekken tot het voorkomen van specifieke gevaren, namelijk dreigingen voor leven en gezondheid van de mens die voortvloeien uit het gebruik van gemotoriseerde voertuigen in het verkeer. Als nu na de schending van een verkeersveiligheidsnorm de dreiging zich realiseert, is het ook naar strafrechtelijke maatstaven vooralsnog redelijk de in het leven geroepen dood of het letsel aan de schender van de norm toe te rekenen^[51] . Verder kan in zaken waarin een fysieke predispositie van het slachtoffer^[52] in aanzienlijke mate heeft bijgedragen aan de ernst van de consequenties van een verkeersongeval worden aangesloten bij de ook internationaal niet vreemde gedachte dat men 'zijn' slachtoffer heeft te nemen zoals het is, met al zijn gebreken en tekortkomingen^[53] . Aldus kan de rechter, als daarover discussie bestaat, aan de hand van velerlei aandachtspunten aangeven waarom in een gegeven geval de toerekening van een kwalijk gevolg redelijk is en daarmee de legitimiteit van zijn beslissing vergroten.

Alledaagse overtredingen van de strafbepalingen uit de wegenverkeerswetgeving zijn in de loop der jaren aanleiding geweest voor het inzetten van een nieuwe lijn in de rechtspraak op het gebied van de eendaadse samenloop (art. 55 Sr), de meerdaadse samenloop (art. 57 Sr) en het ne bis in idem (art. 68 Sr). Het verschijnsel van de eendaadse samenloop van art. 55 lid 1 Sr heeft betrekking op de situatie dat door één gebeurtenis meerdere delictsomschrijvingen worden vervuld. Teneinde te voorkomen dat iemand voor hetzelfde feit meerdere straffen krijgt opgelegd, wordt maar één van de strafbepalingen toegepast. Bij verschil in gewicht, wordt de zwaarste straf opgelegd. Voor de eendaadse samenloop is van belang wat als 'één feit' kan worden gezien. Wanneer er bij gelijktijdige berechting sprake is van meerdere feiten, dan worden de cumulatiebepalingen inzake de meerdaadse samenloop en de voortgezette handeling toegepast^[54] . De samenloopregeling ziet op gelijktijdige berechtingen, terwijl art. 68 Sr een waarborg biedt tegen meervoudige vervolging en bestraffing voor hetzelfde feit waarover al eerder onherroepelijk is beslist. Voor de reikwijdte van dit laatste artikel is bepalend hoe het begrip 'hetzelfde feit' wordt geïnterpreteerd.

De invulling van het feitsbegrip in de samenloopregeling en art. 68 Sr is gedurende lange tijd eenzelfde geweest. Fysieke eenheid van tijd, plaats en waarneembaarheid waren van belang voor de vaststelling van één feit^[55] . Modderman verwoordde dit materiële criterium als volgt: '...ideëele zamenloop is dàn aanwezig wanneer men met het ligchamelijke oog eene éénheid ziet en met het oog des geestes eene pluraliteit'^[56] . Het rijden met een fiets op een verboden weg, waarbij dit rijwiel niet was voorzien van een bel, werd gezien als één feit in de zin van de samenloopleer^[57] . Deze interpretatie van één feit in de zin van art. 55 lid 1 Sr was maatgevend voor de invulling van 'hetzelfde feit' bij art. 68 Sr. De materiële gedraging stond centraal.

In 1932 wees de Hoge Raad het fameuze arrest 'Oude Kijk in 't Jatstraat', waarbij gebroken werd met de tot dan toe bestaande jurisprudentie betreffende de samenloop^[58] . De zaak betrof een verdachte die onder invloed van alcohol in een auto had gereden, terwijl die auto niet was voorzien van de vereiste verlichting. Afstand nemende van het criterium van de feitelijke gedraging overwoog de Hoge Raad dat één materieel feitencomplex strafrechtelijk gezien diverse aspecten of rechtsbelangen kon bevatten. Het rijden onder invloed en het niet voeren van de vereiste verlichting, was een geval van meerdaadse samenloop gezien de verschillende rechtsbelangen van de overtreden strafbepalingen. Door Röling werd in zijn annotatie onder HR 20 juni 1950, NJ 1950, 614 melding gemaakt van het 'historisch gebeuren in zijn ene strafrechtelijke aspect'. Deswege werd deze feitsinvulling ook wel de aspectenleer genoemd^[59] .

Met het Oude Kijk in 't Jatstraat-arrest verliet de Hoge Raad het gehuldigde criterium voor één feit in de zin van art. 55 Sr^[60] . Het criterium van één en dezelfde materiële gedraging was vervangen door het juridische, abstracte feit. Elk feit op zichzelf leverde een zelfstandige overtreding op, zodat berechting van het ene feit een gelijktijdige of achtereenvolgende vervolging van het andere feit niet tegenhield. Wat betekende deze nieuwe feitsinvulling voor de samenloopleer en art. 68 Sr? Bij de voorheen gehanteerde feitsopvatting bestond er, net als in de nieuwe situatie, systematische eenheid: er was sprake van 'hetzelfde feit' in de zin van art. 68 Sr wanneer in geval van samenloop er één feit in de zin van art. 55 Sr aanwezig was. Eendaadse samenloop was aan de orde wanneer één feit, louter door eenheid van tijd en plaats vastgesteld, onder meer dan één strafbepaling viel. Van meerdaadse samenloop was sprake wanneer meerdere feiten, als verschillende gebeurtenissen door tijd en plaats bepaald, ieder een strafbaar feit opleverden. Het verschil met de nieuwe opvatting lag niet in de meerdaadse samenloop, want deze werd op dezelfde wijze toegepast. De crux zat in het vroegere terrein van de eendaadse samenloop. Meerdaadse samenloop werd in de nieuwe opvatting ook aangenomen wanneer er één feit, één materiële gedraging, louter door eenheid van tijd en plaats vastgesteld, onder meer dan één strafbepaling viel. Bockwinkel noemde deze nieuwe vorm van meerdaadse samenloop 'meerdaadse samenloop in simultaanséance'^[61] .

Het bepalen van een- of meerdaadse samenloop hing nog steeds af van de feitelijke situatie, maar de eendaadse samenloop had wel aanzienlijk terrein moeten afstaan aan de meerdaadse samenloop. Met de nieuwe interpretatie van het feitsbegrip van art. 55 Sr werd nu dikwijls meerdaadse samenloop aangenomen in gevallen waar vóór 1932 het predicaat eendaads aan werd gehangen^[62] . Ook de werkingssfeer van art. 68 werd hierdoor drastisch ingeperkt.

Hoewel in de nieuwe opvatting 'feit' niet moest worden beschouwd als 'strafbaar feit', ging 'hetzelfde feit' in de jurisprudentie meer en meer samenvallen met 'strafbaar feit'. Voor de verdachte werd de rechtssituatie diffuus, want een feit kon een scala aan strafrechtelijke aspecten opleveren. De Hoge Raad had in het Oude Kijk in 't Jatstraat-arrest geen definitie gegeven van het nieuwe feitsbegrip van de art. 55 en 68 Sr, maar meer een methode. De wetenschap zag hier haar taak om duidelijkheid te verschaffen. Diverse definities passeerden de revue^[63] , alhoewel er ook scepsis bestond over de haalbaarheid van het vinden van een sluitende formule^[64] . Deze 'toverformule'^[65] of 'steen der wijzen'^[66] liet zich echter niet vinden. Bockwinkel concludeerde dat 'de nieuwe leer zich eenvoudig niet laat formuleren' en dat 'de HR de juristen voor een onoplosbare puzzle, een prijsvraag met louter nieten heeft gesteld'^[67] . Hij kwam tot deze conclusie, toen hij de vormen van eendaadse samenloop onder de nieuwe opvatting onderzocht. Naast de standaardvorm van eendaadse samenloop trof hij nog een variant aan^[68] . Deze liet zich niet formuleren, want hij was niet af te bakenen van de meerdaadse samenloop in simultaanséance. De standaardcasus waarin dit probleem zich voordeed was openbare verkrachting van een meisje jonger dan twaalf jaar. De nieuwe opvatting wist met de variant geen raad, wat een leemte in de opvatting aangaf.

Een wijziging in de jurisprudentie van de Hoge Raad vond plaats in een arrest gewezen in 1954^[69] . In casu was primair aan de verdachte ten laste gelegd het onvoorzichtig passeren van een kruispunt en het daardoor aan zijn schuld te wijten zijn dat een ander zwaar lichamelijk letsel bekwam (art. 36 WVW (oud)), subsidiair het veroorzaken van gevaar door het onvoorzichtig passeren van een kruispunt (art. 25 WVW (oud)). De rechtbank had de verdachte vrijgesproken ter zake van het primaire feit en zichzelf onbevoegd verklaard ter zake van het subsidiaire feit^[70] . Vervolgens werd de verdachte voor de overtreding van art. 25 WVW (oud) gedagvaard voor de kantonrechter. In deze vervolging werd gesteld dat het oorspronkelijk primair tenlastegelegde misdrijf een ander feit in de zin van art. 68 Sr was dan de oorspronkelijke subsidiair ten laste gelegde overtreding. Met het primaire was immers het belang van lijf en leven weergegeven, terwijl het subsidiaire het belang van de veiligheid op de weg betrof. De Hoge Raad oordeelde 'dat toch de zin van ... artikel 68 gemist zou worden, indien iemand na te zijn vrijgesproken wegens het met een auto zeker kruispunt gelijktijdig of nagenoeg gelijktijdig met een ander zo roekeloos oprijden, dat een botsing tussen beide motorrijtuigen is ontstaan, waardoor zijn auto naar rechts gedrukt werd en een voetganger zwaar lichamelijk letsel heeft bekomen, andermaal in rechten kan worden betrokken thans wegens het met die auto gelijktijdig of nagenoeg gelijktijdig met dien ander oprijden van dat kruispunt met gevaar of mogelijk gevaar voor de veiligheid op den weg, waardoor een botsing tussen beide motorrijtuigen is ontstaan'. Het beroep werd verworpen. Wanneer de Hoge Raad zijn jurisprudentielijn consequent had doorgetrokken, dan was er in het onderhavige arrest meerdaadse samenloop aangenomen. Het nieuwe, juridische feitscriterium, dat was gecreëerd in het Oude Kijk in 't Jatstraat-arrest, werd dus in casu niet op 'hetzelfde feit' in de zin van art. 68 Sr toegepast.

Al op impliciete wijze had de Hoge Raad geïndiceerd dat hij een andere koers ging inslaan wat betreft het feitsbegrip bij art. 68 Sr. In NJ 1954, 369 had de HR het pijnpunt in de tot dan toe heersende opvatting weergegeven: 'dat toch, ... het O.M. telkenmale nieuwe vervolgingen zou kunnen instellen terzake van hetzelfde feit door daaraan telkens een op een ander strafbaar feit doelenden inhoud te geven ...'. Hierdoor zou de zin van art. 68 Sr worden gemist^[71] . Alle onvolkomenheden van de aspectenleer noopten de Hoge Raad tot het nemen van stappen^[72] . Gelegenheid voor de Hoge Raad om met de nieuwe formule ten aanzien van het feitscriterium bij art. 68 Sr te komen, bood een Emmense bromfietser^[73] . In de gemeente Emmen had verdachte op een brommer gereden terwijl hij onder zodanige invloed van alcohol verkeerde, dat hij niet in staat moest worden geacht de brommer naar behoren te besturen. Bij de kantonrechter werd hij voor openbare dronkenschap op grond van art. 453 Sr veroordeeld tot een geldboete. Vervolgens moest hij voor de politierechter terechtstaan voor rijden onder invloed (art. 26 WVW (oud)) gepleegd op dezelfde plaats en op hetzelfde tijdstip. Zowel de politierechter als de rechter in hoger beroep achtten het OM niet-ontvankelijk. In cassatie werd er aangevoerd dat elk der beide strafbare feiten los van elkaar kunnen worden begaan en dat verder de ratio van de artikelen 26 WVW (oud) (het bevorderen van de verkeersveiligheid) en 453 Sr (het vermijden van aanstoot) van elkaar verschilden. De Hoge Raad wees er op 'dat een en ander evenwel niet wegneemt dat, gelet op de verwantschap in de gedragingen, die in beide bepalingen zijn strafbaar gesteld, beide daarin strafbaar gestelde feiten kunnen worden begaan onder omstandigheden, waaruit blijkt van een zodanig verband met betrekking tot de gelijktijdigheid van de gedragingen en den wezenlijken samenhang in het handelen en in de schuld van den dader, dat de strekking van art. 68 Sr medebrengt, dat degene, te wiens aanzien ter zake van overtreding van een der beide bepalingen onherroepelijk is beslist als in dit artikel bedoeld, niet andermaal kan worden vervolgd ter zake van overtreding van de andere bepaling'. Een dusdanig verband was volgens de Hoge Raad aanwezig.

Deze nieuwe formule voor het bepalen van 'hetzelfde feit' in de zin van art. 68 Sr bestaat uit twee componenten, een casuïstische en een normatieve. De casuïstische component valt uiteen in de gelijktijdigheid van gedragingen en in de wezenlijke samenhang in handelen en schuld van de dader. Tot de normatieve component moeten de gelijksoortigheid van strafbepalingen en het gelijksoortig schuldverwijt worden gerekend. In het arrest 'Van der Does de Willeboissingel' werd deze feitsinvulling bevestigd^[74] . Een bestuurder van een auto had zodanig onvoorzichtig en onoordeelkundig over de Van der Does de Willeboissingel in 's-Hertogenbosch gereden, dat hij in botsing was gekomen met een geparkeerde auto en een lantaarnpaal. Na een vervolging en berechting^[75] voor het misdrijf van art. 26 WVW (oud) (dronken rijden), werd een tweede vervolging geëntameerd door de officier van justitie voor het overtreden van art. 25 WVW (oud) (gevaarlijk rijden). Met toepassing van de nieuwe formule achtte de Hoge Raad deze tweede vervolging niet toegestaan.

Na de introductie van een nieuwe feitsinvulling bij art. 68 Sr leek er een breuk te liggen tussen de feitsbegrippen van enerzijds de samenloopleer en anderzijds art. 68 Sr. Dit werd bevestigd in het Joyriding II-arrest^[76] . Een verdachte had zonder toestemming van de eigenaar in haar auto gereden zonder bovendien in het bezit te zijn van een rijbewijs. Voor de overtreding van art. 9 lid 1 sub 3 WVW (oud) (rijden zonder rijbewijs) werd de verdachte een transactie op grond van art. 74 lid 1 Sr aangeboden. Hoewel betaling van de transactie volgde, werd de verdachte opnieuw vervolgd, alleen nu voor het rijden op een weg in andermans auto zonder recht of toestemming - ook wel joyriding genoemd - (art. 37 WVW (oud)). Het Hof Amsterdam had niet 'hetzelfde feit' in de zin van art. 68 Sr aanwezig geacht, omdat op grond van de geheel verschillende aard en strafrechtelijke betekenis van beide artikelen de overtredingen alleen waren op te vatten als meerdere feiten in de zin van art. 57 jo 62 Sr (meerdaadse samenloop) en dat daardoor er geen sprake kon zijn van één en hetzelfde feit op grond van art. 68 Sr. Naar het oordeel van de Hoge Raad kon er ook sprake zijn van 'hetzelfde feit' in de zin van art. 68 Sr, indien de feiten in de zin van art. 57 jo 62 Sr als meerdere feiten zijn op te vatten. Dit laatste geval sluit niet uit dat 'de feiten begaan zijn onder omstandigheden waaruit blijkt van een zodanig verband m.b.t. de gelijktijdigheid van de gedragingen en den wezenlijken samenhang in het handelen en in de schuld van den dader, dat de strekking der artt. 68 en 74 Sr medebrengt, dat zij in den zin van beide laatstgenoemde bepalingen als hetzelfde feit zijn aan te merken'. Wat aldus twee feiten opleverde in de zin van de samenloopleer, hoefde niet langer te resulteren in twee feiten in de zin van art. 68 Sr. Er was geen systematische eenheid meer ten aanzien van de feitsinvulling van beide artikelen. Annotator Pompe zag hierin een gedeeltelijke oplossing van 'de rampzalige puzzle' die de Hoge Raad sinds 1932 had gecreëerd. Het was te voorzien dat eens de band met het feitsbegrip van de samenloopleer verbroken zou worden. De samenloopleer ziet op de beperking van cumulerende straffen bij een gelijktijdige vervolging, terwijl de formule inzake de feitsinvulling bij art. 68 Sr steeds meer het voorkomen van de kwelling van herhaalde vervolging onderstreepte. Een eenvormig feitsbegrip was niet langer meer hanteerbaar.

In het Joyriding II-arrest had de nadruk op de feitelijke component van de formule gelegen en daarom zou er te veel waarde aan de uitspraak zijn toegekend. In het arrest was er sprake van een zeer nauw verband tussen de joyriding en het niet in bezit zijn van een rijbewijs. Nu het laatste de reden vormde voor het geen toestemming verlenen voor het rijden in de auto, zou het door deze bijzonderheid als geval op zich staan. Een algemene conclusie ten aanzien van art. 37 WVW en de andere verkeersvoorschriften mocht hier niet uit getrokken worden, zo betoogde de officier van justitie in het zogenaamde Joyriding IV-arrest^[77] . De Hoge Raad leidde met dit arrest de kwestie rondom art. 37 WVW 1935 in goede banen door aan te geven dat het artikel weliswaar strekte tot het bevorderen van de verkeersveiligheid, maar niet in dezelfde rechtstreekse zin als de artikelen 25 WVW (oud) of 13 RVV (oud). Volgens de Hoge Raad was er geen gelijksoortige strekking in dezen. Bovendien verschilde het verwijt dat de verdachte kon worden gemaakt. Het verwijt wegens overtreding van art. 37 WVW (oud) was niet van gelijksoortige aard in vergelijking met overtreding van de artikelen 25 WVW (oud) en 13 RVV (oud). Een tweede vervolging voor overtreding van de twee laatstgenoemde artikelen leverde geen strijd op met het ne-bis-in-idembeginsel van art. 68 Sr.

De juridische aspecten van het feitscriterium speelden eveneens de hoofdrol in het arrest Beschonken zondagsrijder^[78] . Ook hier ging de Hoge Raad in op de gelijksoortigheid van de strekking van de strafbepalingen en de gelijksoortigheid van het verwijt dat de dader kan worden gemaakt. Aan de feitelijke omstandigheden - het rijden onder invloed van alcohol op een autoloze zondag - besteedde het rechtscollege geen woord in zijn overweging. Wat de Hoge Raad impliciet in het vorige arrest had weergegeven, werd hier expliciet uit de doeken gedaan. De Hoge Raad gaf zelfs aan dat 'gelet op het voorgaande, (het; S/tWM) niet van belang is onder welke omstandigheden de feiten zijn begaan'. De zondagsrijder stond in de tweede vervolging terecht voor het rijden onder invloed. Hij voerde hierbij aan dat hij al eerder was berecht door de economische politierechter voor het op dezelfde plaats en tijd met zijn auto overtreden van een Distributiebepaling (Beschikking verbruiksbeperking motorbrandstoffen tijdens het weekeinde). Dit beroep op art. 68 Sr zou geen succes oogsten. De Hoge Raad achtte geen gelijksoortigheid aanwezig zowel bij de strekking van de bepalingen als bij het verwijt.

In essentie is volgens De Hullu uit de rechtspraak een basisvoorwaarde te destilleren: 'voor toepassing van art. 68 Sr is minimaal vereist dat de delictsomschrijvingen in abstracto een redelijk vergelijkbare strekking hebben en een redelijk gelijksoortig verwijt opleveren'^[79] . Indien aan deze normatieve basisconditie is voldaan (of juist niet), dan komt de feitelijke toetsing aan bod. De gelijktijdigheid van de gedragingen en de wezenlijke samenhang in het handelen en de schuld van de dader worden bij deze toetsing beoordeeld. Een normatieve toetsing door middel van een abstracte vergelijking van de delictsomschrijvingen vindt - zo lijkt het - veelal plaats wanneer een beroep op art. 68 Sr niet opgaat^[80] . Zowel in Joyriding IV (joyriding én gevaarlijk weggedrag en gebrek aan voortdurende controle over het bestuurde voertuig) als in Beschonken zondagsrijder (het rijden onder invloed op een autoloze zondag) was er geen sprake van gelijksoortigheid in strekking van de overtreden bepalingen en gelijksoortigheid van het verwijt^[81] . Bij tijd en wijle wordt in abstracto dezelfde strekking aangenomen. Zoals in HR 25 juni 1996, NJ 1996, 736, VR 1996, 217 waar de strekking van art. 25 WVW (oud) (gevaarlijk verkeersgedrag) en bepaalde overtredingen van het RVV 1990 (te hard rijden en het niet stoppen voor het rode verkeerslicht) als dezelfde werd betiteld, namelijk het bevorderen van de verkeersveiligheid. Het rijden onder invloed en openbare dronkenschap^[82] , het verbod om de verkeersveiligheid in gevaar te brengen en het verbod onder invloed te rijden^[83] , joyriding en rijden zonder rijbewijs^[84] hebben volgens de Hoge Raad dezelfde strekking, maar bijvoorbeeld joyriding én gevaarlijk weggedrag en gebrek aan voortdurende controle over het bestuurde voertuig zijn qua strekking niet gelijksoortig genoeg^[85] .

Recapitulerend kunnen we stellen dat de gehanteerde formuleringen in Emmense bromfietser^[86] en Van der Does de Willeboissingel^[87] nog maar deels (letterlijk) zijn terug te vinden in Beschonken zondagsrijder. De toetsstenen in de eerstgenoemde arresten waren: de gelijktijdigheid, de uit omstandigheden blijkende wezenlijke samenhang in het handelen en de schuld van de dader en de verwantschap in de strafbaar gestelde gedragingen. In het tweede Joyridingarrest^[88] werd het laatste criterium al niet meer genoemd. Joyriding IV introduceerde de terminologie van gelijksoortigheid in strekking van de overtreden bepalingen én in verwijt^[89] . Daarna in Beschonken zondagsrijder baseerde de Hoge Raad zijn toetsing op de voorwaarden dat de strekking van de overtreden bepalingen niet te ver uiteen mag lopen, de feiten moeten gelijktijdig zijn gepleegd en er moet gelijksoortigheid van verwijt zijn dat de dader kan worden gemaakt wegens overtreding van bepalingen. De Hoge Raad kwam niet toe aan de feitelijke omstandigheden, omdat deze niet meer beslissend waren, nu er geen sprake was van gelijksoortigheid in de overtreden bepalingen en in het aan de verdachte te maken verwijt. Ondanks de verschillen moeten deze arresten niet gelezen worden als een kentering in de opvatting over de vereisten voor hetzelfde feit in de zin van art. 68 Sr na Emmense bromfietser en Van der Does de Willeboissingel. Weliswaar is de formulering niet gelijkluidend, maar in wezen is de kern hetzelfde gebleven^[90] . De Hoge Raad heeft niet telkens dezelfde bewoordingen gebruikt, waardoor zeker verdedigd kan worden dat de Hoge Raad een andere toetsing hanteert^[91] . Echter, uit 'een zodanig verband met betrekking tot de gelijktijdigheid van de gedragingen en de wezenlijke samenhang in het handelen en de schuld van de dader, dat de strekking van art. 68 Sr meebrengt dat de gedragingen als 'hetzelfde feit' moeten worden aangemerkt' én de gelijksoortigheid van de strekking van de strafbepalingen en de gelijksoortigheid van het verwijt dat de dader kan worden gemaakt^[92] , kan ons inziens niet een ander toetsingskader worden geconcludeerd. Wat de Hoge Raad heeft gedaan, is het steeds meer nuanceren van zijn bewoordingen^[93] . Op deze wijze zijn beide formuleringen van de Hoge Raad aan elkaar verbonden en ingezet voor de toetsing of er sprake is van hetzelfde feit.

Deze geschetste lijn in de rechtspraak is niet meteen geheel inzichtelijk en heeft gecompliceerde en moeilijk hanteerbare criteria opgeleverd. De casuïstische aanpak brengt onvoorspelbaarheid met zich mee, waardoor anticipatie moeilijk is. Dit is waarschijnlijk inherent aan het leerstuk rondom 'hetzelfde feit'. De Hullu formuleert het op positieve wijze: 'juist daardoor kan recht worden gedaan aan 'het feit' in kwestie'^[94] . Toch blijft de vraag of de criteria bij art. 68 Sr niet anders kunnen worden ingevuld of dat deze oude criteria juist hun waarde bewijzen.

Opmerkelijk is dat op Europees niveau evenzo verkeerscasussen de aanleiding hebben gevormd voor een jurisprudentielijn betreffende het ne bis in idem-beginsel. Omtrent dit rechtsbeginsel, dat in art. 4 van het zevende Protocol bij het EVRM is neergelegd, heeft het EHRM een klein aantal arresten gewezen waarin cumulatie van strafrechtelijke en administratiefrechtelijke sanctionering van dezelfde gedraging het vraagstuk rondom de dubbele vervolging voor 'hetzelfde feit' opwierp. In het arrest Gradinger tegen Oostenrijk^[95] had de verdachte met zijn auto een fietser aangereden met dodelijke afloop. In de strafrechtelijke vervolging volgde er een veroordeling voor dood door schuld en ten aanzien van alcoholgebruik werd er vrijgesproken. Vervolgens werd in een administratiefrechtelijke procedure een boete opgelegd voor het rijden onder invloed, dat vanwege een nieuw deskundigenrapport toch kon worden bewezen. Hoewel de overtreden wettelijke bepalingen wat betreft formulering, karakter en doel van elkaar verschilden, oordeelde het EHRM dat beide beslissingen waren gegrond op dezelfde gedraging en er aldus strijdigheid was met art. 4. Dit ruime feitsbegrip hanteerde het Hof niet in de latere Oliveira-zaak^[96] , waar een bestuurster van een auto op de verkeerde weghelft geraakte, in botsing kwam met een tegenligger en daardoor zwaar lichamelijk letsel veroorzaakte. Een administratiefrechtelijke boete voor het niet onder controle hebben van het voertuig werd opgelegd. In de strafprocedure die daarop volgde werd mevrouw Oliveira veroordeeld wegens het veroorzaken van zwaar lichamelijk letsel door schuld. Anders dan in de Gradinger-zaak nam het Hof nu de juridische kwalificatie van de strafbare feiten als uitgangspunt. Eén gedraging had in meerdere strafbare feiten geresulteerd. Er werd geen schending van art. 4 aangenomen. Deze beperktere feitsinvulling is onder andere in de Fischer-zaak^[97] nader uitgewerkt: van belang is of de strafbare feiten 'the same essential elements' bevatten. In casu werd de administratiefrechtelijke bepaling inzake het rijden onder invloed van alcohol vergeleken met het strafbare feit dood door schuld met als strafverzwarende omstandigheid het rijden onder invloed. Het EHRM achtte een dubbele bestraffing voor hetzelfde rijden onder invloed aanwezig. Gelet op de Nederlandse invulling van het feitsbegrip bij art. 68 Sr is de vraag relevant of de jurisprudentie van het EHRM inzake het juridisch feitscriterium louter parallelle rechtspraak zal blijven of dat we wellicht elementen hiervan gaan terugzien in onze jurisprudentie. Dit laatste zal ons inziens niet gebeuren. De interpretatie van het begrip 'strafbaar feit' in art. 4 van het zevende Protocol bij het EVRM is immers beperkter dan het feitsbegrip van art. 68 Sr. Aangezien het bij art. 4 gaat om een minimumwaarborg, ligt het niet voor de hand dat de nationale - ruimere - bescherming van het verbod van herhaalde vervolging van art. 68 Sr zal worden bijgesteld.

Dit ligt wellicht anders in relatie tot de jurisprudentie van het Hof van Justitie EG over het in art. 54 SUO neergelegde ne bis in idem-beginsel. Deze voorziening staat in het teken van de harmonisatie van de bescherming in de EU tegen dubbele vervolging 'ter zake van dezelfde feiten'. In deze rechtspraak kijkt het Hof van Justitie naar 'de gelijkheid van de materiële feiten ..., als het bestaan van een geheel van feiten die onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn'^[98] . De juridische kwalificatie van de feiten speelt hierbij geen rol. Aangezien de uitleg en toepassing van art. 54 SUO doorwerken in de nationale erkenning van buitenlandse gewijsden in art. 68 lid 3 Sr, kan niet worden uitgesloten dat de rechtspraak van het Hof van Justitie de interpretatie van 'hetzelfde feit' in art. 68 Sr zal gaan beïnvloeden^[99] .

De invulling van het feitsbegrip in de samenloopregeling geschiedt nog steeds aan de hand van de aspectenleer, zoals uiteengezet in het Oude Kijk in 't Jatstraat-arrest. In latere rechtspraak is met name de vergelijkbare strekking van de strafbepalingen die in één fysiek gebeuren zijn overtreden als toetsing gebruikt om eendaadse samenloop vast te stellen^[100] . Ter illustratie dient het arrest HR 22 september 1981, NJ 1981, 644, m.nt Th.W.v.V. betreffende een verdachte die nooit in bezit is geweest van een rijbewijs en heeft gereden tijdens een rijontzegging. Meerdaadse samenloop werd aangenomen gezien het verschil in strekking van de overtreden strafbepalingen. Te weten respectievelijk de onverwijlde en deugdelijke vaststelling van de identiteit van de bestuurder en de bescherming van de verkeersveiligheid, en het beschermen van de naleving van rechterlijke uitspraken^[101] . Niet alleen verschillende strafbepalingen^[102] , maar ook verschillende onderdelen van een strafbepaling kunnen een verschillende strekking hebben. Zo nam de Hoge Raad een verschil in strekking aan bij art. 30 aanhef lid 1 en onder a en art. 30 aanhef lid 1 en onder b WVW (oud; het huidige art. 7 WVW). Het eerste onderdeel van de bepaling zag op het bevorderen van het vaststellen van de identiteit van de betrokkenen bij een ongeval evenals van het motorrijtuig om zo te voorkomen dat de aansprakelijke persoon zich kan onttrekken aan aansprakelijkheidsstelling voor de geleden schade. Met het tweede onderdeel van de bepaling werd beoogd te voorkomen dat degene die betrokken is bij een ongeval zich onttrekt aan de verplichting aan een slachtoffer van dat ongeval hulp te verlenen^[103] .

De Hullu wees erop dat het criterium van een vergelijkbare strekking van de overtreden strafbepalingen niet altijd voldoende recht doet aan het casuïstische van de eendaadse samenloop, wanneer de feitelijke samenhang in een bepaald geval erg sterk is^[104] . In het geval waarin een verdachte een man had aangereden, die daarbij gewond was geraakt, en deze vervolgens in die toestand hulpeloos bij vriesweer in het water van een sloot had achtergelaten, waardoor die man later aan de gevolgen van een longontsteking is overleden, achtte de Hoge Raad art. 55 lid 1 Sr van toepassing op art. 307 Sr (dood door schuld) en art. 7 lid 1 sub b WVW^[105] .

(Voor afbeelding zie tijdschrift. Red.)

Waar eerst de invulling van het feitsbegrip de boventoon voerde in arresten omtrent verkeerscasus, speelde recenter meer de verhouding tussen de strafrechtelijke en de administratiefrechtelijke wijze van afdoening een belangrijke rol^[106] . Ook daarbij vormden verkeerscasus de opmaat voor verandering. In VR 1998, 168 stond de vrij strikte afgrenzing in de WAHV tussen de strafrechtelijke en administratiefrechtelijke handhaving ter discussie^[107] . Lid 1 van art. 2 WAHV bepaalt namelijk dat ter zake van de in de bijlage van deze wet omschreven gedragingen administratieve sancties worden opgelegd en dat voorzieningen van strafrechtelijke of strafvorderlijke aard uitgesloten zijn^[108] . Dit ligt anders indien bij deze gedragingen letsel aan personen of schade aan goederen is toegebracht. Op grond van lid 2 van art. 2 WAHV moet de WAHV dan wijken voor het strafrecht. Aan de orde was de vraag of de officier van justitie gedragingen waarbij de vrijheid van het verkeer zonder noodzaak was belemmerd of de veiligheid op de weg in gevaar was of kon worden gebracht, en die tevens WAHV-gedragingen waren en waarbij geen letsel aan personen of schade aan goederen was aangebracht, strafrechtelijk kan vervolgen ter zake van art. 5 WVW. De Hoge Raad oordeelde dat bij dergelijk gevaarlijk verkeersgedrag het mogelijk moet zijn zwaardere sancties op te leggen dan louter de administratieve sancties in de zin van de WAHV. Bij constatering van een WAHV-gedraging waarbij er sprake was van gevaar of hinder in de zin van art. 5 WVW dient de opsporingsambtenaar aldus een keuze te maken uit de twee trajecten. Hierbij zij opgemerkt dat naar het oordeel van de Hoge Raad het wettelijk systeem zich verzet tegen de situatie dat een strafrechtelijke vervolging ten aanzien van art. 5 WVW wordt ingesteld en daarna de oplegging van een administratiefrechtelijke sanctie plaatsvindt voor dezelfde verweten gedragingen als die waarop de strafrechtelijke vervolging zich (onder andere) richt. Andersom is het ook niet toegestaan dat een gedraging waarvoor een administratiefrechtelijke sanctie is opgelegd in aanmerking wordt genomen bij de beoordeling van het verkeersgedrag in een strafrechtelijke vervolging inzake art. 5 WVW^[109] . Door deze uitwerking van het in art. 68 Sr neergelegde ne bis in idem-beginsel wordt een verdachte in dit kader beschermd tegen een dubbele vervolging en bestraffing.

Dit arrest heeft de toon gezet voor verdere ontwikkelingen op het gebied van de handhaving betreffende de ontoelaatbaarheid van gelijktijdige toepassing van verschillende sanctiestelsels. Dubbele vervolging wordt voorkomen door één stelsel te laten prevaleren. Dit una via-beginsel^[110] is terug te vinden in de Wet OM-afdoening^[111] . In deze nieuwe wet is een verandering in art. 2 lid 1 WAHV aangebracht, waardoor de mogelijkheid tot een strafrechtelijke afdoening niet beperkt blijft tot de gevallen waarin er sprake was van letsel of schade. De opsporingsambtenaar krijgt op basis van deze wet de discretionaire bevoegdheid om een keuze te maken uit een WAHV-afdoening of een strafrechtelijke afdoening. De grond hiervoor is gelegen in de wens notoire recidivisten beter te kunnen aanpakken door de mogelijkheid de overtreding te kunnen registreren in de justitiële documentatie, zodat hogere bestraffing bij recidive kan volgen. Wanneer voor een bepaald traject is gekozen, is het andermaal vervolgen op basis van het andere traject uitgesloten^[112] . Ook in het wetsontwerp inzake aanvulling van de Algemene wet bestuursrecht (vierde tranche) heeft de regering voor het una via-stelsel gekozen. Het voorgestelde art. 5.4.1.5 moet voorkomen dat 'iemand nodeloos tweemaal in een sanctieprocedure wordt betrokken voor dezelfde overtreding'^[113] . Indien zowel een bestuurlijke boete als een strafrechtelijke sanctie op het overtreden van een bepaald voorschrift zijn gesteld, moeten het bestuursorgaan en het openbaar ministerie een keuze maken tussen het bestuursrecht of het strafrecht.

In deze (wat ruim uitgevallen) bijdrage is vanuit diverse invalshoeken het belang van het verkeersrecht voor de ontwikkeling van het materiële strafrecht geïllustreerd. In het eerste deel van deze bijdrage gaat het om een dogmatische verkenning van de betekenis van het in art. 1 Sr besloten liggende bepaaldheidsgebod, waarvan het beginpunt ligt in het in vage bewoordingen gegoten art. 25 WVW (oud). De beschouwingen over causaliteit, samenloop en ne bis in idem maken duidelijk dat verkeerszaken vaak tot vernieuwingen in de rechtspraak over algemene strafrechtelijke leerstukken aanleiding hebben gegeven. Zoals in de inleiding al aangegeven, moet worden bedacht dat in deze bijdrage een selectie van onderwerpen is gemaakt. Ook bij andere thema's is de rechtspraak in verkeerszaken vaak richtinggevend geweest. In de inleiding is al gewezen op rechtspraak over (het bewijs van) voorwaardelijk opzet en schuld. Voorts heeft het vraagstuk over de algemene en de bijzondere strafbepaling van art. 55 lid 2 Sr geleid tot een omvangrijke hoeveelheid arresten over de verhouding tussen art. 25 WVW (oud) en bepalingen uit het RVV uit 1966. In het kader van de schulduitsluitingsgrond 'afwezigheid van alle schuld' is de mogelijkheid van verontschuldigbare rechtsdwaling aanvaard in het arrest 'Motorpapieren'^[114] . Verder zet het verkeer ook de wetgever regelmatig aan tot actie. Het meest recente voorbeeld van wetswijzigingen in het Wetboek van strafrecht die zijn ingegeven door het verkeer, betreft de Wet van 22 december 2005, Stb. 2006, 11. Met deze wet zijn de straffen ter zake van de culpoze delicten in het wetboek verhoogd en is ook in de art. 307 en 308 Sr de roekeloosheid als strafverzwarende omstandigheid ingevoerd. Met deze wijzigingen werd beoogd de strafmaxima van de art. 307 en 308 Sr en 6 WVW 1994 enigszins in lijn te brengen.

Hoewel ervaringen in het verleden geen garanties bieden voor de toekomst, is onze inschatting dat bij de herdenking van 200 jaar Wegenverkeerswet wederom kan worden geconstateerd dat het verkeersrecht van grote betekenis is geweest voor de modernisering van het materiële strafrecht.