pag. 105 VR 2002, Enkele IPR-perikelen bij een internationaal skiongeval

Artikel 1, lid 2 geeft een omschrijving van het 'ongeval in het wegverkeer'. Uit deze bepaling volgt dat hieronder dient te worden begrepen een ongeval waarbij a) een of meer al dan niet gemotoriseerde voertuigen zijn betrokken en dat b) verband houdt met het verkeer, c) op de openbare weg, op terreinen die toegankelijk zijn voor het publiek of slechts voor een beperkt aantal personen die het recht hebben om er te komen.

Vooreerst dient te worden onderstreept dat in het onder a) bedoelde vereiste, het begrip 'voertuig' extensief dient te worden geïnterpreteerd: het omvat elk vervoermiddel zowel met als zonder eigen beweegkracht^[1] . Dit impliceert dat hieronder ook kan worden gerangschikt een door een vaste kabelinstallatie voortbewogen sleeplift en, in beginsel, ook ski's. Toch valt zowel volgens het hof als - in navolging van de conclusie van A-G Strikwerda - volgens de Hoge Raad het onderhavige geval buiten de materiële reikwijdte van het Verdrag. De redenering op grond waarvan beide gerechtelijke instanties hiertoe hebben besloten, verschilt echter van elkaar. Het hof is van mening dat niet aan voorwaarde c is voldaan; het lifttracé van een door een vaste kabelinstallatie voortbewogen sleeplift is doorgaans niet toegankelijk voor het publiek of een beperkt aantal personen, die het recht hebben om er te komen. Deze opvatting is m.i. niet geheel overtuigend. De 'plaats' van het ongeval (voorwaarde c) dient immers ook extensief te worden uitgelegd^[2] . Betoogd kan weliswaar worden dat een dergelijk tracé niet toegankelijk is voor alle skiërs, bedoeld tracé is m.i. wél toegankelijk voor skiërs die (tegen betaling) gebruik mogen maken van deze sleeplift.

Teneinde de toepasselijkheid van de verdragsregeling in het onderhavige geval te kunnen uitsluiten, gaat de Hoge Raad - in het voetspoor van A-G Strikwerda voor een ander anker liggen. Zowel de A-G als de Hoge Raad huldigen de opvatting dat niet voldaan is aan de onder a gestelde voorwaarde dat het voertuig bij het ongeval 'betrokken' is; uit het 'Rapport explicatif' van de hand van E.W. Essen wordt afgeleid, dat van 'betrokkenheid' van een voertuig bij het ongeval in de zin van het verdrag niet alleen sprake is in het geval dat een voertuig het ongeval actief heeft bewerkstelligd, maar ook in de situatie waarin een passief voertuig schade heeft veroorzaakt of ondergaan (zie conclusie A-G, nr. 13). Deze grammaticale interpretatie die de Hoge Raad bezigt, komt mij gekunsteld voor. Het begrip 'betrokken' is - evenals in artikel 4 letter a en b van het Verdrag - gekozen vanwege zijn neutrale en objectieve betekenis; op deze wijze wordt tot uitdrukking gebracht, dat de verdragsregeling het geval bestrijkt, waarin het voertuig - in casu de door een vaste kabelinstallatie voortbewogen sleeplift - zowel een actieve als een passieve rol heeft gespeeld bij het ongeval^[3] . Mij dunkt bestaat er wel degelijk een (causaal) verband tussen de desbetreffende sleeplift, die Chantal vervoerde, en het letsel van het slachtoffer mevrouw Cool.

Aandacht verdient tenslotte dat de Hoge Raad een - enigszins vage - functionele ofwel teleologische interpretatie van het Verdrag hanteert, in die zin dat het een overspanning van de strekking van het Verdrag en de daarin gebezigde begrippen wordt geacht om een 'skiongeval als het onderhavige' als een ongeval dat verband houdt met het wegverkeer te kwalificeren. Dit doet direct de vraag rijzen of, gelet op de strekking van het Verdrag, ook ongevallen tussen skiërs op een skipiste buiten de materiële reikwijdte van het Verdrag vallen.

In het onderhavige geval betrof het een ongeval met een door een vaste kabelinstallatie voortbewogen sleeplift. Dit kan aanstonds de vraag doen opwellen of de frequenter voorkomende ongevallen tussen skiërs op een skipiste wel onder de materiële werkingssfeer van het Verdrag kunnen vallen^[4] .

Vooropgesteld zij, dat ski's - in beginsel - als 'voertuig' in de zin van artikel 1 van het Verdrag moeten worden bestempeld. Voorts dient te worden benadrukt, dat de aard en strekking van het Verdrag is om verwijzingsregels te formuleren met betrekking tot het recht dat van toepassing is op de aansprakelijkheid voor ongevallen in het wegverkeer . In dit licht kan met A-G Strikwerda (nr. 16) worden bepleit, dat een ongeval tussen skiërs op een skipiste - of ruimer: een ongeval op een skipiste waarbij een skiër is betrokken, bijv. een skiër die tegen een obstakel botst en daarbij letsel oploopt, - geen 'ongeval in het wegverkeer' is, maar een 'sportongeval': de ski's hebben voor de skiërs op de skipiste niet (primair) de functie van voertuig, maar zijn in de woorden van A-G Strikwerda, een 'sportattribuut'^[5] . A fortiori heeft dan hetzelfde te gelden voor een ongeval waarbij wielrenner(s) betrokken zijn, die op een racefiets aan een wielerwedstrijd deelnemen of een ongeval tussen schaatsers op een ijsbaan. Kortom: of sprake is van een voertuig, als bedoeld in artikel 1 van het Verdrag, is afhankelijk van de context waarin en de functie waarvoor dit voertuig wordt gebruikt; daarbij dient m.i. mede in aanmerking te worden genomen de locatie (plaats) waar het ongeval plaatsvindt (bijv. een skipiste, raceparcours). Dit betekent dat een ongeval waarbij een Zwitserse postbode is betrokken die, langlaufend op zijn ski's, de post bezorgt of een wielrenner die een ongeval veroorzaakt, terwijl hij op zijn racefiets boodschappen doet, wèl door de verdragsregeling wordt bestreken. Van een verkeersongeval in de zin van het Verdrag is m.i. ook sprake in de situatie dat een op een racefiets trainende wielrenner op een langs de openbare weg geparkeerde auto botst.

Dit zo zijnde, lijkt mij alleszins pleitbaar om ook een door een vaste kabelinstallatie voortbewogen sleeplift, die skiërs transporteert op een skipiste, als een sportvehikel aan te merken, en derhalve het onderhavige ongeval als een sportongeval te kwalificeren, dat derhalve niet door de verdragsregeling wordt bestreken.

Uit het COVA-arrest (HR 19 november 1993, NJ 1994, 622 (JCS)) volgt dat een vordering uit onrechtmatige daad, behoudens rechtskeuze, in beginsel, wordt beheerst door de lex loci delicti - het recht van het land waar de onrechtmatige daad heeft plaatsgevonden. Op deze primaire aanknoping aan de lex loci delicti kan volgens de Hoge Raad een uitzondering worden aangebracht 'ingeval beide partijen (curs. AV) zijn gevestigd in een ander land dan dat waar de onrechtmatige daad is gepleegd en de rechtsgevolgen van de daad zich geheel in dat andere land afspelen'. Deze gevolgenuitzondering is wettelijk verankerd in artikel 3, lid 3 van de op 1 juni 2001 in werking getreden Wet conflictenrecht onrechtmatige daad (WCOD): indien dader en benadeelde (curs. AV) in dezelfde Staat hun gewone verblijfplaats onderscheidenlijk plaats van vestiging hebben, is - in afwijking van het eerste en tweede lid - het recht van die Staat van toepassing^[6] .

Benadrukt zij vooreerst dat de functie van deze gevolgenuitzondering - evenals die van artikel 4, vijfde lid, tweede zin EVO^[7] - is het bewerken van een betere localisering van de onrechtmatige daad, en niet het bewerken van toepassing van een rechtsstelsel dat naar inhoud of toepassingsresultaat gemeten een gunstiger oplossing biedt. Een (feitelijk-geografisch) aanknopingsoverwicht met het land van de gemeenschappelijke gewone verblijfplaats van dader en benadeelde vormt derhalve de grond voor deze uitzonderingsregel. In zoverre is dus sprake van een zekere 'mechanische' toepassing van deze gevolgenuitzondering^[8] .

Opmerking verdient voorts vooraf, dat in het COVA-arrest - evenmin als in de WCOD - geen splitsing wordt gemaakt tussen het onrechtmatigheidselement en het aansprakelijkheidselement. Daarbij heeft men zich ongetwijfeld door de gedachte laten inspireren dat de elementen van onrechtmatigheid, schuld, causaliteit en schade in zo'n nauwe relatie tot elkaar staan dat een gescheiden behandeling tussen deze elementen praktisch onhanteerbaar is^[9] . Eén uitzondering hierop dient slechts te worden aangebracht, namelijk dat bij het vaststellen van de onrechtmatigheid rekening wordt gehouden met de (buitenlandse) verkeers- en veiligheidsvoorschriften die ter plaatse en ten tijde van het ongeval van kracht waren^[10] . In deze context verdient rechtsoverweging 4.2.1 van het hof de aandacht, waarin wordt gerefereerd aan (eventuele) in Oostenrijk geldende gedragsregels voor het gebruik van sleepliften^[11] .

In de lijn met de in de doctrine gehuldigde opvatting, wordt nu in het COVA-arrest beslist (zie r.o. 3.7.2), dat als beslissend criterium heeft te gelden de gewone verblijfplaats van de rechtstreeks bij de onrechtmatige daad betrokkenen; daarbij is niet relevant of de partijen zelf (dader en/of slachtoffer), dan wel hun (particuliere of sociale) verzekeraar als procespartij optreden^[12] .

Voorts beantwoordt de Hoge Raad de in het tweede cassatiemiddel opgeworpen vraag of bij het vaststellen van het toepasselijke recht (ook) rekening dient te worden gehouden met (eventuele) mededaders en medebenadeelden, in ontkennende zin. Ook in het geval de procedure betrekking heeft op de aansprakelijkheid van deze daders of de aansprakelijkheid jegens deze benadeelden, waarbij overigens door de Hoge Raad wordt gerefereerd aan het belang dat de rechtsverhoudingen tussen alle (mogelijke) daders en alle (mogelijke) benadeelden door hetzelfde recht worden beheerst, dwingt noch de rechtszekerheid noch de voorspelbaarheid ertoe af te zien van de toepasselijkheid van de gevolgenuitzondering. De Hoge Raad schraagt deze opvatting o.m. met het argument dat er niet zonder meer van kan worden uitgegaan dat een procedure waarin de mededaders en/of medebenadeelden wèl zijn betrokken voor de Nederlandse rechter zal worden gevoerd, en wanneer dit niet het geval is, de beantwoording van de vraag welk recht zal worden toegepast, afhangt van het voor de buitenlandse rechter geldende internationaal privaatrecht (zie r.o. 3.7.2). Deze opvatting van de Hoge Raad - welke in het arrest is toegespitst op de toepasselijkheid van de gevolgenuitzondering - doet m.i. de principiële vraag rijzen, of in geval van een pluraliteit van daders en van slachtoffers het toepasselijke recht voor iedere dader resp. slachtoffer afzonderlijk dient te worden vastgesteld.

De situatie dat verschillende bij een (verkeers)ongeval betrokken slachtoffers een delictuele vordering instellen tegen de dader, kan zich zowel voordoen in het geval van een (verkeers)ongeval dat door de verdragsregeling wordt bestreken als door het commune Nederlandse conflictenrecht inzake aansprakelijkheid uit onrechtmatige daad (de COVA-regel of de WCOD).

Wanneer bij een verkeersongeval meer dan één slachtoffer is betrokken, geldt volgens het Verdrag het pluraliteitsbeginsel: voor elk van de desbetreffende slachtoffers wordt het toepasselijke recht afzonderlijk vastgesteld. In artikel 4 letter a, slotzin van het Verdrag is dit beginsel uitdrukkelijk verwoord. Het voordeel van dit beginsel is, dat het slachtoffer zich niet hoeft te verdiepen in de vraag of nog andere personen door het ongeval schade hebben geleden. Het recht van ieder slachtoffer kan namelijk los van dat van de andere slachtoffers worden vastgesteld, zelfs wanneer zij allen hun vordering voor dezelfde rechter brengen. Het beginsel biedt aldus aan het slachtoffer rechtszekerheid, in die zin, dat het slachtoffer weet wat hij kan verwachten. Immers, ieder slachtoffer kan zich op zijn eigen geval concentreren zonder zich te moeten afvragen of ook andere slachtoffers al dan niet een delictuele vordering zullen instellen en waar hun respectieve gewone verblijfplaats zich bevindt^[13] . Dezelfde redenering kan - a fortiori - ook opgeld doen in de situatie dat het ongeval onder de materiële reikwijdte van de COVA-regel respectievelijk de WCOD valt^[14] . Tegen de vaststelling van het toepasselijke recht voor elk slachtoffer afzonderlijk kan als bezwaar worden aangevoerd, dat het soms kan resulteren in arbitraire oplossingen^[15] . Zo is in de voorliggende casus denkbaar dat het ene slachtoffer van het ongeval - de in Nederland woonachtige mevrouw Cool - onder de voor haar toepasselijke Nederlandse wet haar schade geheel kan verhalen op de dader (Chantal), terwijl een ander - een in Duitsland woonachtig - slachtoffer X, dat bij hetzelfde ongeval betrokken is, onder de voor hem toepasselijke Oostenrijkse wet - de lex loci delicti - zijn schade niet of slechts gedeeltelijk vergoed krijgt. Deze 'ongelijke behandeling' kan m.i. worden gerechtvaardigd met het argument, dat in het onderhavige geval het (objectief-geografisch) aanknopingsoverwicht in de relatie van het Nederlandse slachtoffer Cool resp. het Duitse slachtoffer X tot de Nederlandse dader Chantal evident verschilt^[16] .

De situatie kan zich voordoen, dat een slachtoffer van een (verkeers)ongeval een delictuele vordering instelt tegen verschillende daders. Evenals in het geval van een pluraliteit van benadeelden dient ook hier een onderscheid te worden gemaakt tussen een ongeval dat door het Verdrag wordt bestreken resp. door ons commune conflictenrecht inzake aansprakelijkheid uit onrechtmatige daad.

Wat betreft de verdragsregeling volgt uit de artikelen 4 en 5 impliciet, zo wordt algemeen aangenomen, dat wanneer voor de gevolgen van het ongeval meer dan één persoon aansprakelijk is, het eenheidsbeginsel geldt: voor alle mededaders gezamenlijk is één en dezelfde wet van toepassing, onafhankelijk ervan of dit de lex loci delicti of de wet van registratie is^[17] .

Dit eenheidsstreven, dat als een van de pijlers van de verdragsregeling kan worden bestempeld, wordt geschraagd met het argument dat het conflictenrechtelijke complicaties kan voorkomen bij de vaststelling van de onderlinge - let wel: externe - aansprakelijkheidsverhouding tussen de mededaders. Gevreesd werd, dat wanneer voor iedere mededader afzonderlijk het toepasselijke recht moet worden vastgesteld, dat dan onduidelijk kan zijn naar welk rechtsstelsel de aansprakelijkheid van de ene dader in verhouding tot de aansprakelijkheid van de andere dader dient te worden vastgesteld, dan wel op welke wijze de voor de verschillende mededaders toepasselijke wetten betreffende hun externe aansprakelijkheidsrelatie op elkaar dienen te worden afgestemd^[18] . Dit eenheidsbeginsel lijkt aldus de rechtszekerheid voor het verkeersslachtoffer te bevorderen. Deze rechtszekerheid is m.i. echter slechts relatief, in die zin dat - zoals ook A-G Strikwerda in zijn conclusie (nr. 23) betoogt - de rechtszekerheid zich ertegen verzet dat de vraag naar het toepasselijke recht mede afhankelijk wordt gesteld van de vraag of de aangesproken dader een mogelijke mededader in de procedure kan betrekken, van wie de aansprakelijkheid (nog) niet vaststaat en ten aanzien van wie in de procedure niet met zekerheid en in ieder geval niet bindend kan worden vastgesteld dat hij (mede) aansprakelijk is. Dit argument pleit derhalve tegen het eenheidsbeginsel. Als tweede - m.i. zwaarder wegend - argument om bij betrokkenheid van verschillende daders bij een onrechtmatige daad, voor iedere betrokkene het delictsstatuut zelfstandig te bepalen, kan worden aangevoerd dat de aanspraak van het slachtoffer jegens een bepaalde dader, zoals die bij een geïsoleerde onrechtmatige daad volgens het op deze aanspraak toepasselijke recht bestaat, niet door betrokkenheid van andere (mede)daders een wijziging mag ondergaan^[19] .

Het voorgaande rechtvaardigt de conclusie dat in het geval van een onrechtmatige daad die niet onder het Verdrag valt, het alleszins pleitbaar is de aansprakelijkheid van de verschillende daders (in casu Chantal en de Oostenrijkse liftexploitant) jegens mevrouw Cool afzonderlijk vast te stellen.

In het tweede cassatiemiddel (onderdeel 3) wordt, terloops en zonder nadere onderbouwing, betoogd dat een eventuele regresvordering van de ene dader Chantal (en haar ouders) op de Oostenrijkse liftexploitant (mededader) dient te worden beoordeeld naar het Oostenrijkse recht (zie ook r.o. 3.7.2 van de Hoge Raad). Dit rechtvaardigt dat hieronder de kwestie van het regres tussen aansprakelijke personen voor het voetlicht wordt gebracht.

Wat betreft de interne regresvorderingen tussen mededaders wordt in het continentale Europese IPR heden ten dage vrijwel onbetwist aanvaard, dat het delictsstatuut - dus de vraag of en in hoeverre de aangesproken mededaders (schuldenaren) jegens het slachtoffer (schuldeiser) aansprakelijk zijn - ook van toepassing is op het regresstatuut - de vraag of en in hoeverre de betalende mededader (schuldenaar) regres kan uitoefenen op zijn mededaders. Anders gezegd: het regresstatuut wordt in beginsel accessoir aangeknoopt aan het delictsstatuut^[20] .

Voor de hier verdedigde hoofdregel pleit in de eerste plaats het belang van de interne beslissingsharmonie, in die zin dat er binnen één rechtsstelsel doorgaans een zekere wisselwerking (samenhang) is tussen de externe en de interne aansprakelijkheid en deze niet mag worden verstoord^[21] . Gewezen kan voorts worden op art. 13 lid 2 EVO inzake subrogatie, waaruit volgt - althans voor contractueel verbonden medeschuldenaren - dat het recht krachtens welke de tot nakoming van een overeenkomst aangesproken schuldenaar een prestatie verricht, bepaalt of en in hoeverre deze schuldenaar jegens zijn medeschuldenaren wordt gesubrogeerd in de rechten van de schuldeiser. Het is alleszins pleitbaar deze bepaling analogisch toe te passen op de interne regresverhouding tussen de mededaders^[22] .

Bij deze hoofdregel zij aangetekend, dat twee gevallen afzonderlijke bespreking behoeven, nl. eerst het geval dat er verschillende delictsstatuten zijn (zie onder 3.5.3) en voorts het geval dat er tussen de mededaders een reeds voordien bestaande rechtsverhouding bestaat (zie onder 3.5.4). Saillant is, dat zich beide uitzonderingsgevallen in de onderhavige casus tegelijk voordoen met ieder een geheel verschillend verwijzingsresultaat!

In uitzonderlijke gevallen is denkbaar, dat het (verkeers)slachtoffer verschillende mededaders aansprakelijk kan stellen, terwijl op de delictuele vorderingen van het slachtoffer jegens deze mededaders een verschillend aansprakelijkheidsrecht van toepassing is; met andere woorden: de situatie dat er verschillende delictsstatuten naast elkaar gelden. De vraag rijst dan, welk recht van toepassing is op het regresstatuut. Het hier opgeworpen probleem kan zich in het onderhavige geval voordoen, aangezien de vordering tot schadevergoeding van het slachtoffer Cool tegen Chantal (dader) beheerst wordt door het Nederlandse recht, terwijl een (eventuele) vordering tot schadevergoeding van het slachtoffer Cool tegen de Oostenrijkse liftexploitant (mededader) beheerst wordt door het Oostenrijkse recht.

De opvatting dat de mededader (schuldenaar) - in casu Chantal - die door het slachtoffer (schuldeiser) - in casu Cool - wordt aangesproken, in beginsel wordt toegestaan om overeenkomstig het delictsstatuut waaraan hij zelf is onderworpen - in ons voorbeeld, het Nederlandse recht - andere mededaders (medeschuldenaren) via de weg van het regres aan te spreken, is alleszins plausibel. Voor de oplossing om dus het regresstatuut accessoir aan te knopen aan het delictsstatuut van de dader (schuldenaar) die het eerst wordt aangesproken, pleit het praktische argument dat het nadeel om door het slachtoffer (de schuldeiser) te worden aangesproken, 'gecompenseerd' dient te worden met het voordeel dat deze dader ook volgens dit zelfde recht (het 'Erstrecht') regres kan uitoefenen op de mededaders^[23] . In ons voorbeeld zou dit betekenen dat de vraag of Chantal een regresvordering toekomt jegens de Oostenrijkse liftexploitant, en of deze is verjaard, dient te worden beoordeeld naar het Nederlandse recht. Dit zou betekenen dat de regresvordering van Chantal jegens de liftexploitant kan slagen^[24] .

Een andere uitkomst kan ook worden bepleit. De situatie is niet denkbeeldig dat, naast de rechtsbetrekking die het (verkeers)ongeval heeft doen ontstaan tussen een of meer ingevolge de vigerende verwijzingsregel aansprakelijk gestelde mededaders - in casu Chantal en de Oostenrijkse liftexploitant - reeds voordien tussen deze betrokkenen een rechtsverhouding bestond, bijv. een arbeidsovereenkomst of, zoals in het onderhavige geval, een vervoersovereenkomst. Algemeen aanvaard is de regel, dat de vraag of en in hoeverre tussen de mededaders dan regres kan worden uitgeoefend - het regresstatuut - wordt beheerst door het op deze specifieke rechtsverhouding toepasselijke recht, ongeacht welk recht van toepassing is op de externe aansprakelijkheidsverhouding^[25] . Op deze vervoersovereenkomst is ingevolge artikel 4 lid 2 in verbinding met artikel 5 lid 4 EVO het Oostenrijkse recht van toepassing (te weten: het recht van het land waar de kenmerkende prestant - de vervoerder - zijn gewone verblijfplaats/vestiging heeft). De vraag of, en in hoeverre, Chantal een regresactie heeft op de Oostenrijkse liftexploitant, en of deze is verjaard, - het regresstatuut - zou dan worden beheerst door het Oostenrijkse recht. Volgens dit Oostenrijkse recht zou de regresvordering van Chantal jegens de liftexploitant niet kunnen slagen, aangezien deze vordering naar Oostenrijks recht zou zijn verjaard^[26] .