pag. 329 VR 2009, Militair verkeersstrafrecht

Wereldwijd is er in grote lijnen een onderscheid te maken in twee manieren waarop het militair strafrecht is ingericht. Het militair strafrecht kan complementair zijn aan het commune strafrecht of een separaat systeem vormen. In het Koninkrijk der Nederlanden is het Nederlandse commune strafrecht van toepassing op militairen, tenzij de wet anders bepaalt.^[3] Het militair strafrecht komt derhalve een complementaire werking toe. In bijvoorbeeld de Verenigde Staten van Amerika is dit anders geregeld. Militairen vallen daar onder een eigen strafrecht met uitsluiting van het commune strafrecht. In de 'Uniform Code of Military Justice' (UCMJ) zal men dus - in tegenstelling tot het Nederlandse Wetboek van Militair Strafrecht - ook de strafbaarstelling voor bijvoorbeeld rijden onder invloed^[4] , moord^[5] en doodslag^[6] tegenkomen. De reden hiervoor is dat Amerikaanse staten heer en meester zijn als het gaat om het vaststellen van hun eigen strafrecht. De federale overheid, wier bevoegdheden op het gebied van wetgeving limitatief zijn omschreven, heeft hierover in beginsel niets te zeggen.^[7] Het oprichten en onderhouden van een krijgsmacht is echter wel een exclusieve bevoegdheid van de federale overheid, die zo uitgelegd mag worden dat de federale overheid ook bevoegd is om voor de krijgsmacht een eigen strafrecht vast te stellen.^[8] De federale overheid achtte het onwenselijk dat de krijgsraad in iedere staat andere formele en materiële wetgeving moest hanteren. Derhalve werd er voor een eenvormig militair strafrecht gekozen, hetgeen ook blijkt uit de naam van de UCMJ.

In het Koninkrijk der Nederlanden speelt diezelfde problematiek. Er zijn immers ook delen van de Nederlandse krijgsmacht gelegerd op de Nederlandse Antillen en Aruba, waar een ander strafrecht geldt dan in het land Nederland. Het vaststellen van het strafrecht is namelijk, net als in de Verenigde Staten van Amerika, een bevoegdheid die elk land binnen het Koninkrijk toekomt, nu dit niet expliciet tot aangelegenheid van het Koninkrijk is verklaard.^[9] Het Koninkrijk heeft op dit punt dezelfde oplossing voor deze problematiek gekozen als de Verenigde Staten. Defensie is een Koninkrijksaangelegenheid^[10] , zodat ook het voor de krijgsmacht geldende strafrecht bij Rijkswet wordt vastgesteld. Interessant is overigens om te constateren dat het Nederlandse commune strafrecht via een omweg, zij het alleen voor militairen, ook in de West van toepassing is.^[11] Als een korporaal van de luchtmacht ervan wordt verdacht dat hij vanuit Curaçao naar Nederland cocaïne heeft gesmokkeld, dan is de Nederlandse Opiumwet van toepassing op het binnen Nederland brengen van die cocaïne en tevens op het bezit van die cocaïne op Curaçao.^[12] Opmerking verdient dat deze wetgeving alleen door de landsregering van Nederland wordt vastgesteld of gewijzigd, terwijl het voor dit aspect wel een Koninkrijksaangelegenheid betreft.

Wat de verhouding tussen het militaire en het commune strafrecht betreft, is het geenszins zo dat de bepalingen uit het militaire strafrecht als een lex specialis moeten worden toegepast voordat er aan de toepassing van commune strafbepalingen kan worden toegekomen. Dit zou immers de strekking van artikel 2 WMSr miskennen dat er juist vanuit gaat dat het commune strafrecht geldt behoudens de gevallen waarin de wet een afwijking voorschrijft.^[13]

Als men het nut en de noodzaak wil beargumenteren - of wellicht een gebrek daaraan - zal men eerst moeten kijken naar de redenen waarom de wetgever heeft besloten om een militair verkeersstrafrecht in het leven te roepen. Begin jaren '60 van de vorige eeuw werden de toenemende motorisering van de krijgsmacht, de bijzondere voertuigen van de krijgsmacht, alsmede bijzondere eisen die dienaangaande aan militairen gesteld mochten worden als redenen voor de wetgever gezien om een apart militair verkeersstrafrecht in het leven te roepen. Daarnaast was er een wens om over een aantal strafbepalingen te beschikken die niet - zoals dat bij commune verkeersdelicten het geval was en soms nog steeds is - territoriaal gebonden waren.^[14]

In het Tweede Boek, in Titel XII, van het Wetboek van Militair Strafrecht zijn vier militaire verkeersmisdrijven opgenomen. Dit betreft allereerst het onder invloed van alcohol besturen van een motorrijtuig, een rijwiel of enig ander rij- of voertuig op enige voor het openbaar of militair verkeer openstaande weg (artikel 163 WMSr) en het onder invloed van alcohol besturen van een motorrijtuig, een rijwiel of enig ander rij-, voer- of vaartuig, dat bij de krijgsmacht in gebruik is (artikel 164 WMSr). Verder zijn deze strafbepalingen van overeenkomstige toepassing als men onder de invloed van een andere stof dan alcohol verkeert die de rijvaardigheid kan beïnvloeden (artikel 165 WMSr). Het vierde misdrijf betreft militaire joyriding (artikel 166 WMSr).

In het Derde Boek, in Titel I, van het Wetboek van Militair Strafrecht zijn drie militaire verkeersovertredingen genoemd. Dit betreft het belemmeren van het verkeer of het plegen van gevaarzettend gedrag op een voor het openbaar of militair verkeer openstaande weg dan wel op een voor de openbare of militaire scheepvaart openstaand water (artikel 167 WMSr) en het onder omstandigheden niet in acht nemen van door of vanwege het bevoegd gezag met betrekking tot het verkeer of de scheepvaart gegeven regels en aanwijzingen (artikel 169 WMSr). In de navolgende paragrafen zal op deze delicten afzonderlijk worden ingegaan voor zover dit delicten op de openbare of militaire wegen of terreinen betreffen. Het besturen van (lucht)vaartuigen zal buiten beschouwing worden gelaten. Artikel 168 WMSr zal derhalve in het geheel niet worden besproken, aangezien dit een louter luchtverkeersdelict betreft.

Het Hoog Militair Gerechtshof, dat ten tijde van de krijgsraden als appelinstantie voor vonnissen van de krijgsraden fungeerde, heeft aan de militaire verkeersdelicten een restwerking toebedeeld. Als uitgangspunt zullen de commune verkeersdelicten aan militaire verdachten ten laste worden gelegd, tenzij er geen toepasselijke strafbepaling in het commune strafrecht bestaat of, in het geval een dergelijke bepaling wel bestaat, de strafbedreiging evenwel lager is dan bij het militaire delict.^[15] Bezien zal worden of dit standpunt, na het afschaffen van de krijgsraden in 1991 en het opdragen van de strafrechtspraak ten aanzien van militairen aan militaire kamers^[16] die behoren tot de rechterlijke macht, nog steeds gehuldigd wordt.

Vóór de herziening van het militaire straf- en tuchtrecht in 1991 bepaalde een commanderend generaal of een door een militair gepleegde gedraging krijgstuchtelijk dan wel strafrechtelijk moest worden berecht. De commanderend generaal was verplicht het advies in te winnen van de auditeur-militair, maar bepaalde uiteindelijk wel zelf welke weg er ingeslagen werd. Als de commanderend generaal van oordeel was dat de zaak van lichte aard was, dan werd deze verwezen naar de commandant voor krijgstuchtelijke afdoening. Bij zwaardere zaken, zulks wederom ter beoordeling van de commanderend generaal, werd de zaak verwezen naar de krijgsraad voor strafrechtelijke afdoening. Mocht de krijgsraad evenwel tot het oordeel komen dat de zaak van lichte aard was, dan kon deze de zaak alsnog naar de strafoplegger verwijzen voor krijgstuchtelijke afhandeling^[74] of de zaak zelf krijgstuchtelijk afdoen.^[75]

Met de herziening van het militair straf- en tuchtrecht is dit stelsel verlaten. Er is een scherpe scheiding geïntroduceerd tussen het straf- en tuchtrecht. Als een vergrijp strafrechtelijk van aard is, dan zal onder verantwoordelijkheid van het Openbaar Ministerie een onderzoek plaatsvinden en mogelijk vervolging. Defensie heeft daarin geen enkele rol. Als een feit een tuchtvergrijp is, dan kan de strafoplegger, nu de 'tot straffen bevoegde meerdere' genoemd, het tuchtrechtelijk afdoen. Bij een vermoeden van een strafbaar feit is de tot straffen bevoegde meerdere verplicht om aangifte te doen bij de Koninklijke Marechaussee.^[76] Het nadeel van grenzen trekken is dat er altijd wel gevallen denkbaar zijn die zowel in de ene als de andere categorie vallen. Daar heeft de wetgever ook aan gedacht, zodat een aantal strafbare feiten op verzoek van de tot straffen bevoegd meerdere en met instemming van het Openbaar Ministerie tuchtrechtelijk afgedaan kan worden.^[77] Met toepassing van deze regel kunnen de vergrijpen genoemd in artikel 166 (militaire joyriding) en 169 WMSr (het niet in acht nemen van bepaalde met betrekking tot het verkeer gegeven regels en aanwijzingen) tuchtrechtelijk worden afgedaan.^[78] Er moet dan wel een concreet tuchtvergrijp zijn op basis waarvan tuchtrechtelijke afdoening mogelijk is, anders gaat deze vlieger niet op.^[79] Voor militaire joyriding zal dat niet snel problemen geven, omdat de toepasselijke bepaling uit de Wmt genoeg ruimte biedt om deze gedraging tuchtrechtelijk af te handelen.^[80] Dat is anders bij het niet in acht nemen van bepaalde verkeersvoorschriften. In het tuchtrecht worden deze vergrijpen getoetst aan het tuchtrechtelijk verbod om dienstvoorschriften niet op te volgen^[81] , maar niet iedere verkeersregel die geschonden kan worden kan tevens als dienstvoorschrift worden gekwalificeerd.^[82] In dat verband kan met name gedacht worden aan het schenden van buitenlandse verkeerswetgeving op kazernes en andere militaire complexen. Bij het overtreden van deze bepalingen kan immers de vraag gesteld worden of de rechtsorde geraakt wordt, hetgeen strafrechtelijke afhandeling vergt, of dat er slechts sprake is van een inbreuk op de interne orde. In dat laatste geval volgt tuchtrechtelijke afhandeling van het vergrijp. Zo oordeelde de Rechtbank Arnhem dat het op een kazerne parkeren op een parkeerplaats voor bezoekers, terwijl de luchtmachtadjudant in kwestie aldaar te werk gesteld was, een inbreuk op de interne orde opleverde en tuchtrechtelijk moest worden afgedaan.^[83] Het probleem is echter dat dienstvoorschriften alleen door en voor Nederlandse militairen kunnen worden vastgesteld.

Vele bepalingen uit het militair strafrecht, waaronder het militair verkeersstrafrecht, zijn er op gericht om ook extraterritoriaal toegepast te kunnen worden. Dat is nagenoeg inherent aan het gegeven dat de Nederlandse strafwet ook toepasselijk is op de militair die zich buiten Nederland aan enig strafbaar feit schuldig maakt.^[84] Dit is absoluut geen strikt Nederlandse constructie, maar is een voorziening in vrijwel elk land ter wereld.^[85] Het hangt samen met het feit dat het inherent aan de krijgsmacht is dat deze vaak optreedt buiten de eigen landsgrenzen. Het doet evenwel niets af aan het feit dat andere landen bevoegd zijn om het eigen strafrecht toe te passen op een ieder die zich op het eigen grondgebied bevindt. Dat beginsel kennen we immers zelf ook.^[86] Het betekent in de praktijk echter dat er concurrente jurisdictie ontstaat: twee landen zijn bevoegd om ten aanzien van hetzelfde feitencomplex recht te spreken. Om te voorkomen dat er tussen landen getouwtrek ontstaat over wie nu bevoegd is om in welke gevallen ten aanzien van een militair recht te spreken, wordt er met het land van verblijf een stationeringsovereenkomst ('Status Of Forces Agreement'; SOFA) gesloten.^[87]

Zo is er binnen de NAVO een stationeringsovereenkomst gesloten die in het dagelijks spraakgebruik bekend is geworden als de NATO SOFA.^[88] In artikel VII van de NATO SOFA zijn de statusafspraken neergelegd die binnen de NAVO gelden. Het uitgangspunt is dat de gaststaat^[89] jurisdictie heeft over de vergrijpen die op haar grondgebied worden gepleegd.^[90] De zendstaat^[91] blijft evenwel bevoegd om opsporingshandelingen te verrichten en het tuchtrecht toe te passen.^[92] En de zendstaat heeft exclusieve jurisdictie over degene die onder de militaire wetgeving van dat land valt en vergrijpen pleegt - inclusief die tegen de veiligheid van de zendstaat - die wel in de zendstaat maar niet in de gaststaat strafbaar zijn gesteld. Het wisselgeld is dat de gaststaat exclusieve jurisdictie heeft over militairen van de zendstaat die vergrijpen plegen - inclusief die tegen de veiligheid van de gaststaat - die wel in de gaststaat maar niet in de zendstaat strafbaar zijn gesteld.^[93][94]

In geval van concurrente jurisdictie geldt dat de zendstaat voorrang heeft bij de uitoefening van rechtsmacht over een militair met betrekking tot:

In geval van enig ander vergrijp hebben de autoriteiten van de gaststaat voorrang bij de uitoefening van rechtsmacht.^[95]

De NATO SOFA is in 1951 gesloten met het oogmerk om regels te stellen omtrent de rechtsmacht als NAVO krijgsmachten bij elkaar oefenen, of indien deze operationeel worden ingezet in het Noord Atlantisch verdragsgebied op het grondgebied van een ander NAVO land tegen een mogelijke inval vanuit de Sovjet-Unie of het Warschaupact. Daarbij speelde een duidelijke rol dat de diverse NAVO landen elkanders strafrecht vertrouwden - en nog steeds vertrouwen - en er in beginsel geen problemen mee hebben als eigen onderdanen - ook indien dat militairen betreft - voor een rechter in een ander NAVO land moeten verschijnen. Dat is echter niet in alle gevallen zo.

Heden ten dage wordt in het kader van operationele inzet met de gaststaat veelal exclusieve jurisdictie voor de zendstaat afgesproken.^[96] De gaststaat stemt hier veelal mee in, omdat de overheid van het land de troepen uit het Westen nu eenmaal hard nodig heeft. De reden voor het afspreken van de exclusieve jurisdictie is tweeledig. De landen waar de krijgsmacht heden ten dage wordt ingezet, worden vaak gekenmerkt door een situatie waarin de (centrale) overheid niet in staat is het overheidsgezag over het gehele grondgebied te handhaven alsmede effectieve rechtspleging te realiseren, zoals nu in Afghanistan. Daarnaast zijn er landen die hun strafrecht formeel en materieel anders hebben ingericht dan wat in Nederland gebruikelijk is. Daarbij hoeft nog niet meteen aan zaken als lijfstraffen gedacht te worden, maar alleen al de tijd die men in sommige landen in voorlopige hechtenis kan zitten voordat er überhaupt toegang tot een rechter is, lijkt verre van verenigbaar met wat hier ten lande acceptabel is.

De vraag of er nut en noodzaak is voor een militair verkeersstrafrecht kan zeker bevestigend worden beantwoord.^[97] Wel is geconstateerd dat het militair verkeersstrafrecht na de invoering in 1963 niet meer gewijzigd is. Het commune verkeersstrafrecht is dat wel degelijk, niet in de laatste plaats met de invoering van de Wegenverkeerswet 1994. Het militair verkeersstrafrecht sloot vaak naadloos aan op de voordien geldende Wegenverkeerswet. Dat wil echter niet zeggen dat er een situatie is ontstaan waarin bepalingen uit het militair verkeersstrafrecht niet meer nodig zijn geworden. Artikel 163 WMSr lijkt naast artikel 8 WVW 1994 geen meerwaarde te hebben, nu het onder invloed van alcohol besturen van een (militair) voertuig ook in de aldaar gebezigde gevallen vervolgd kan worden op basis van artikel 8 WVW 1994. Er zijn echter gevallen denkbaar waarin een bestuurder als gevolg van alcoholgebruik niet meer in staat kan worden geacht een voertuig naar behoren te besturen, maar dat dit niet vastgesteld is conform de eisen die gesteld worden aan het in artikel 8, tweede lid, WVW 1994 bedoelde onderzoek. In die gevallen zou toepassing gegeven kunnen worden aan artikel 163 WMSr. Ook artikel 164 WMSr - het onder invloed van alcohol besturen van een voertuig dat bij de krijgsmacht in gebruik is - heeft naast artikel 8 WVW 1994 een duidelijke meerwaarde. De extra gevaarzetting die het in beschonken toestand besturen van bepaalde typen militaire voertuigen zoals pantservoertuigen en tanks oplevert, rechtvaardigt een aparte strafbaarstelling met een hogere strafbedreiging dan het delict omschreven in artikel 8 WVW 1994. De wetgever heeft door het vaststellen van artikel 164 WMSr daar gevolg aan gegeven, maar momenteel lijkt de bepaling in de vergetelheid geraakt. Artikel 165 WMSr, dat de toepassing van artikel 163 en 164 WMSr uitbreidt naar andere stoffen die de rijvaardigheid kunnen beïnvloeden, heeft, zolang voornoemde bepalingen geldend recht zijn, onmiskenbaar nut.

Artikel 166 WMSr - de strafbaarstelling van militaire joyriding - heeft ook zeker nog meerwaarde. Het bestrijkt een aantal gevallen dat niet onder artikel 11 WVW 1994 valt, waarin de commune joyriding is strafbaar gesteld. Zo is artikel 166 WMSr niet gebonden aan toepassing op Nederlandse wegen, en kan het dus ook worden toegepast op situaties in Nederland die niet op de weg plaatshebben - zoals kazerne- en oefenterreinen - en op situaties in het buitenland. Dezelfde redenering geldt voor gevaarzettend gedrag op de weg dat strafbaar is gesteld in artikel 167 WMSr en artikel 5 WVW 1994. In beide bepalingen is weliswaar het begrip 'weg' gebezigd, maar voor wat betreft de toepassing van artikel 167 WMSr kan daar een ruimere betekenis aan worden toegekend.

Artikel 169 WMSr, het onder omstandigheden niet in acht nemen van door of vanwege het bevoegd gezag met betrekking tot het verkeer gegeven regels en aanwijzingen, kent geen commune pendant. Vanwege het vele optreden in het buitenland heeft de bepaling nog zeker actualiteitswaarde en nut om ongewenst gedrag op de weg te kunnen bestraffen hetgeen niet kan met de in veel gevallen sterk territoriaal gebonden Wegenverkeerswet 1994.

Of Nederland rechtsmacht heeft ten aanzien van in het buitenland gepleegde delicten hangt af van de omstandigheden van het geval. Uitgangspunt is immers dat ieder land over een ieder die zich op zijn grondgebied schuldig maakt aan strafbare feiten rechtsmacht heeft. Om bij concurrente jurisdictie te voorkomen dat er tussen de landen meningsverschillen ontstaan over wie primair de rechtsmacht mag uitoefenen, worden er stationeringsovereenkomsten gesloten. Hierin worden afspraken neergelegd omtrent wanneer de zendstaat en wanneer de gaststaat jurisdictie heeft. Het afspreken van exclusieve jurisdictie voor de zendstaat is ook een mogelijkheid en wordt veelvuldig toegepast bij de operationele inzet van de Nederlandse krijgsmacht waar ook ter wereld.