pag. 57 VR 1992, Het spel en de knikkers

Invulling van de zorgvuldigheidsnorm (algemeen)

Uitgangspunt in ons recht is dat in beginsel ieder de door hem geleden schade zelf moet dragen^[7] . Voor het afwentelen van schade op een ander moet een gegronde reden bestaan. Een onrechtmatige daad bijvoorbeeld (art. 6:162 BW).

Voor het onderhavige onderwerp is het van belang te vermelden dat er van onrechtmatigheid geen sprake is in geval van een ongelukkige samenloop van omstandigheden.^[8] Zelfs niet als de gedraging ernstig lichamelijk letsel tot gevolg heeft. In een drietal arresten uit 1986, 1987 en 1989 heeft de Hoge Raad aansprakelijkheid voor het veroorzaken van schade afgewezen met als argument dat er sprake was van een ongelukkige samenloop van omstandigheden. In het eerste geval betrof het een speels duwtje van een werknemer ten opzichte van een collega, die daarop zijn evenwicht verloor en tegen een bureau stootte met knieletsel als gevolg.^[9] In het tweede geval zette een passagier die op de bus wachtte een stap achteruit en kwam daardoor in botsing met een vlak achter haar staande bejaarde dame, die viel en haar heup brak.^[10] Het incident uit 1989 betrof een surfplank die van het dak van een stilstaande auto waaide en schade veroorzaakte.^[11] Dergelijke oordelen (geen aansprakelijkheid, maar een ongelukkige samenloop van omstandigheden) zijn ons inziens voornamelijk van rechtspolitieke aard: het beperken van schadeacties^[12] . Geen Amerikaanse toestanden a.u.b. ('sue the bastard'). In zijn rechtspraakoverzicht in het WPNR^[13] vraagt Vranken zich naar aanleiding van een drietal recente arresten af of de rechtspraak niet terughoudender aan het worden is met het aanvaarden van onrechtmatigheid en daarmee met het afwentelen van de financiële gevolgen van bepaalde risico's op anderen. Gezien de ongelukkige samenloop van omstandigheden-arresten en ook de nog volgende arresten over de aansprakelijkheid bij sport en spel, willen wij zijn vraag bevestigend beantwoorden. Wat betreft de aansprakelijkheid bij sport en spel moet vooropgesteld worden dat sport en spel nuttige maatschappelijke activiteiten zijn, waarvan de uitoefening zo niet gestimuleerd, dan toch in ieder geval behouden moet worden. Sport en spel behoren tot het wezenlijke van onze cultuur.^[14] En bij sport en spel horen nu eenmaal bepaalde risico's die door de hitte van de strijd opgewekt worden of veroorzaakt worden door bepaalde onhandige of (door vermoeidheid) ondeskundig uitgevoerde handelingen. Een bokser heeft af en toe ook stoten onder de gordel te verwachten, waterpoloërs worden wat langer onder water gehouden dan strikt noodzakelijk en ijshockeyspelers gaan elkaar op gezette tijden met hun sticks te lijf. That's all in the game. Bij sport en spel hoort strijd^[15] . Wil een waterval van elkaar aansprakelijk stellende sporters (lees: verzekeraars, gevolg: premieverhoging) voorkomen worden, dan moet onrechtmatigheid van schadetoebrengende handelingen in de sport- en spelsfeer niet te snel worden aangenomen. Bovendien zou een 'normale' aansprakelijkheid de doodsteek voor sport en spel betekenen (behalve schaken en dammen). De deelnemers zouden gedwongen worden tè voorzichtig met elkaar om te gaan.

De invulling van de zorgvuldigheidsnorm hangt af van de omstandigheden van het geval.^[16] Wanneer is er sprake van onrechtmatigheid bij sportongevallen? In termen van de gevaarzettingsleer geformuleerd: het is in strijd met de zorgvuldigheid die in het maatschappelijk verkeer betaamt ten aanzien van eens anders persoon of goed, door nodeloos een groter gevaar in het leven te roepen dan waarop een normale sporter bedacht hoeft te zijn^[17] . Voor de invulling daarvan bewijst de normen-catalogus van het Kelderluik-arrest^[18] nog steeds goede diensten. Volgens dat arrest moet onder andere worden gelet op de mate van waarschijnlijkheid waarmee kan worden verwacht dat een ander de benodigde onoplettendheid en onvoorzichtigheid zal betrachten (door de bank genomen bij sport en spel: zeer waarschijnlijk), op de hoegrootheid van de kans dat daaruit ongevallen ontstaan (bij sport en spel in het algemeen: vrij groot), op de ernst die de gevolgen daarvan kunnen hebben (bij sport en spel: letselschade komt in verschillende gradaties het meest voor) en op de mate van bezwaarlijkheid van de te nemen veiligheidsmaatregelen (bij sport en spel: bezwaarlijk, omdat anders het karakter daarvan wordt aangetast). Het feit dat iemand zich vrijwillig in een potentieel gevaarlijke situatie begeeft ('voetbal is oorlog') vormt een omstandigheid van het geval die er toe leidt, dat in de verhouding laedens-gelaedeerde andere normen gelden dan normaal het geval zou zijn geweest.^[19] Even een klein uitstapje naar beroepsspelers. Welke zorgvuldigheidsnormen tussen profs hebben te gelden is moeilijk te beantwoorden. Twee factoren wijzen in tegengestelde richting. Enerzijds mag van beroepsspelers verwacht worden dat zij de technische beheersing en conditie hebben om geen onbeheerste fouten te maken. Anderzijds zijn - gezien de grote belangen die op het spel staan - ernstige fouten min of meer geaccepteerd (bijv. 'tactische overtredingen' als het neerhalen van een doorgebroken spits). Het hoort bij het vak om dergelijke risico's te lopen.

Dat in geval van (letsel)schade bij sport en spel onrechtmatigheid jegens het slachtoffer niet zo snel moet worden aangenomen blijkt ook uit de rechtspraak. Voor het aannemen van onrechtmatigheid van gedragingen bij sport en spel worden zwaardere eisen gesteld dan wanneer die gedragingen niet in dat kader zouden hebben plaatsgevonden. In de ons omringende landen wordt hetzelfde aangenomen^[20] . Vanuit de norm bekeken betekent dit dat tussen speldeelnemers lichtere (zorgvuldigheids)normen gelden dan normaal^[21] . Cornelis^[22] stelt dat het voor verwarring zorgt als beweerd wordt, dat de zorgvuldigheidsplicht van spelers ten opzichte van elkaar kleiner is dan in het algemeen maatschappelijk verkeer het geval is. Hij wijst er terecht op, dat er niet één enkele zorgvuldigheidsplicht bestaat, maar een oneindig aantal, waarvan de inhoud bepaald wordt door de feitelijke omstandigheden waarin de rechtssubjecten zich bevinden. Op zich heeft hij daarin gelijk, maar gemakshalve spreken wij toch van 'lichtere normen' tussen spelers onderling.

Beweerd wordt wel dat een spel of sport zo gevaarlijk kan zijn dat het deelnemen daaraan op zichzelf al een onrechtmatige daad ten opzichte van een medespeler oplevert. Het enkele feit dat een spel gevaarlijk kan worden genoemd brengt dat volgens de Hoge Raad nog niet mee^[23] . A-G Biegman-Hartogh noemt als voorbeelden waarin daarvan wel sprake is: Russische roulette en bepaalde snelheidswedstrijden op verkeerswegen^[24] . Op deze benadering hebben wij kritiek. Naar onze mening verwijt de pot hier de ketel dat hij zwart ziet. Juridisch gezegd: de gelaedeerde speler verkeert 'in pari delicto'. Hierdoor heeft hij zich op grond van zijn eigen gedrag onttrokken aan de bescherming van art. 6:162^[25] . Een onrechtmatige daads-actie tegen een andere speler zal dan niet slagen.

Terug nu naar het uitgangspunt dat onrechtmatigheid bij sport en spel niet zo snel moet worden aangenomen. Deze regel is door de Hoge Raad voor het eerst duidelijk verwoord in het Tennis-arrest. De casus is als volgt. Tijdens een partijtje tennis (herendubbel) slaat Nijgh na afloop van een game een aantal ballen naar de andere speelhelft. Een daarvan raakt Heeck in zijn oog met als gevolg dat deze daaraan zijn gezichtsvermogen verliest. Over de vraag naar de onrechtmatigheid oordeelde de Hoge Raad: 'dat gedragingen in het kader van het tennisspel, die buiten de spelsituatie onvoorzichtig en daarom onrechtmatig zouden zijn geweest, binnen de spelsituatie dit karakter niet behoeven te hebben, omdat de deelnemers aan het spel gedragingen waartoe het spel uitlokt, waaronder onvermijdelijk van tijd tot tijd ook misslagen, over en weer van elkaar hebben te verwachten (…)'^[26] .

In het recente Natrap-arrest heeft de Hoge Raad deze regel nader gepreciseerd. Hoe lagen hier de feiten? Tijdens een voetbalwedstrijd tussen Achilles 94 en Drachten 2, waarbij Dekker bij Achilles en Van der Heide bij Drachten speelde, heeft Dekker zich tegen het einde van de tweede helft ten opzichte van Van der Heide schuldig gemaakt aan natrappen. Hierdoor is Van der Heide ernstig aan zijn knie gewond geraakt (de onsmakelijke details laten wij achterwege). Van der Heide moest daarom zijn baan als zelfstandig SRV-winkelier opgeven. Over de onrechtmatigheidsvraag oordeelt de Hoge Raad principieel: 'Uitgangspunt (…) moet zijn dat de vraag of een deelnemer aan een sport als voetballen onrechtmatig heeft gehandeld door een gedraging waardoor aan een andere deelnemer letsel is toegebracht, minder spoedig bevestigend moet worden beantwoord dan wanneer die gedraging niet in het kader van de sportbeoefening zou hebben plaatsgevonden. De deelnemers aan een sport als voetballen hebben immers tot op zekere hoogte gevaarlijke gedragingen waartoe het spel uitlokt over en weer van elkaar te verwachten, terwijl gedragingen die een overeenkomstig gevaar in het leven roepen, buiten het kader van de sport door de deelnemers aan het maatschappelijk verkeer als regel niet van elkaar behoeven te worden verwacht en mede daarom niet aanvaardbaar zijn'^[27] . Ook de lagere rechter gaat van deze opvatting uit. In het kader van ontgroeningsopdrachten waarbij eerstejaars over een sloot moesten springen en enkelen een nat pak haalden, reageren een paar eerstejaars door een ouderejaars, die zich met de ontgroening bemoeit, in de sloot te duwen. Deze raakt daardoor gewond aan zijn knie (invaliditeitsgraad ongeveer 20%). De Rechtbank Zwolle overweegt, dat gelet op de bijzondere situatie waarin ouderejaars en eerstejaars tegenover elkaar stonden (een spelsituatie), voor het aannemen van onrechtmatigheid zwaardere eisen gesteld moeten worden dan wanneer de betreffende handeling zich in geheel ander verband had voorgedaan.^[28]

De constatering dat aan de onrechtmatigheid bij sport en spel zware eisen worden gesteld, heeft invloed op de invulling van de andere elementen voor het aannemen van delictuele aansprakelijkheid (toerekening, schade, causaal verband en relativiteit). Als onrechtmatigheid eenmaal is aangenomen, zal aan de andere vereisten veelal ook (impliciet) voldaan zijn. Veegens spreekt in dit verband treffend van de aansprakelijkheidsvereisten als communicerende vaten^[29] .

Uiteraard heeft het bovengenoemde uitgangspunt zijn grenzen. Een speler hoeft niet ieder risico te accepteren. Dit zal duidelijk zijn als met opzet of grove schuld schade wordt toegebracht. Ook als de schadetoebrengende handeling niet tot de normale risico's binnen de betreffende sport valt, kan onrechtmatigheid worden aangenomen. Een combinatie van beide omstandigheden deed zich voor in een zaak die in 1986 voor de Rechtbank Zwolle speelde. Tijdens een voetbalwedstrijd tussen PVWA tegen Flevo '80 liepen de gemoederen zo hoog op, dat Koch zijn tegenstander Reerink een karatetrap in het gezicht geeft. De directe gevolgen zijn aanzienlijk: een gebroken onderkaak en een aantal verloren tanden en kiezen. Ook de indirecte gevolgen mogen er wezen. In de kaak wordt een plaat gemonteerd, zodat Reerink zes weken vloeibaar voedsel moet eten. Na bijna drie maanden gaat Reerink weer voor halve dagen aan het werk en ruim twee maanden daarna is hij pas volledig arbeidsgeschikt. Het blijvende aandenken aan de wedstrijd vormt een litteken onder de kin van ongeveer vier centimeter en een gedeelte van de kin is gevoelloos. Dit laatste geeft bij drinken (de redactie van Verkeersrecht plaatste bij de publicatie van het vonnis in het kopje hier een uitroepteken) en soms bij eten problemen. De rechtbank acht dit opzettelijk letsel veroorzaken onrechtmatig, ook al vond de handeling tijdens een sportwedstrijd (?) plaats. De overweging over de onrechtmatigheid is te fraai om niet te citeren: 'Alhoewel de voetbalsport gekenmerkt wordt door schoppen tegen een bal en de kans op het oplopen van lichamelijk letsel door een schop groter is dan in andere sporten en eveneens de voetbalsport de afgelopen jaren ruwer is geworden en zich herhaaldelijk vechtpartijen voordoen, impliceert dit naar het oordeel van de rechtbank niet dat een deelnemer aan de voetbalsport het risico aanvaard heeft dat hij letsel door een karatetrap zal oplopen. In casu is dus wel degelijk sprake van een onrechtmatige gedraging, namelijk het opzettelijk letsel toebrengen aan Reerink door Koch'^[30] .

Verder wordt aangenomen dat bij fors spel van een van de spelers de grenzen van het toelaatbare worden overschreden als spelers aan het gevaar van onnodige blessures worden blootgesteld. In dat geval is er sprake van onrechtmatigheid^[31] . Ook als bekend is dat dergelijk fors spel wel eens voorkomt. In het Natrap-arrest oordeelt de Hoge Raad: 'Bekendheid met het feit dat er spelers zijn die 'dergelijke schoppen' - schoppen als die van Dekker - uitdelen en daarmede onnodig blessures veroorzaken, sluit immers niet uit dat een voetbalspeler ervan mag blijven uitgaan dat de andere spelers op het veld zich behoorlijk zullen gedragen en niet onnodig blessures zullen veroorzaken'.

Spelregels en zorgvuldigheidsnorm

Als een speler een spelregel overtreedt, is dit op zichzelf niet onrechtmatig. Het overtreden van spelregels vormt immers geen doen in strijd met een wettelijke plicht (art. 6:162 lid 2). Ook het omgekeerde is niet het geval. Als er geen overtreding van een spelregel is geconstateerd, wil dit niet zeggen dat onrechtmatigheid niet kan worden aangenomen. Of er sprake is van een onrechtmatige daad zal dus beoordeeld moeten worden aan de hand van de zorgvuldigheidsnorm. In België en Frankrijk wordt hetzelfde aangenomen^[32] . In Duitsland ligt dit iets anders. Daar krijgt de overtreding van een spelregel een zeer centrale plaats toebedeeld bij de vraag of er sprake is van een 'unerlaubte Handlung' (§ 823 BGB). Zo oordeelt het BGH dat alleen van een 'Inkaufnahme möglicher Körperverletzungen' sprake is 'sofern diese Spielweise im Rahmen der Regeln lag'^[33] .

Al in 1937 oordeelde de Kantonrechter te Amsterdam in eerstgenoemde zin: 'Hij (= de deelnemer aan een snelheidswedstrijd voor motorboten H/T) kan niet enkel op grond van overtreding van reglementaire voorschriften door de andere partij een schadeactie construeren, maar dient om in zulk een actie te slagen zodanige feiten te stellen, dat daaruit ondanks het bijzondere karakter der omstandigheden (een sport/spel-situatie H/T) schuld van de andere partij kan blijken'^[34] .

In het vaker genoemde Natrap-arrest doceert de Hoge Raad: '(…) dat niet reeds het enkele overtreden van de spelregels, waaronder regels ter bescherming van de veiligheid van de spelers, onrechtmatig is. Wel is de overtreding van een spelregel een factor die meeweegt bij de beoordeling van de onrechtmatigheid'. De Hoge Raad oordeelt naar onze mening terecht dat de overtreding van een spelregel 'slechts' een factor is die de inhoud van de zorgvuldigheidsnorm bepaalt. Spelregels kunnen een nuttige rol spelen bij het formuleren van de zorgvuldigheidsnorm. Immers, een spelregel geeft veelal aan hoe een normaal voorzichtige en redelijke speler in dezelfde feitelijke omstandigheden heeft te handelen^[35] . De naleving of overtreding van spelregels is op zich echter niet doorslaggevend. Het vormt slechts één feitelijke omstandigheid.

In welke mate de overtreding van een spelregel een indicatie vormt voor de onrechtmatigheid van de handeling, hangt o.i. met name af van de aard van de spelregel. Strekt de regel tot bescherming van de veiligheid van de speler, dan vormt overtreding daarvan een belangrijke indicatie voor de onrechtmatigheid van het toegebrachte letsel. Overtreding van een spelregel (met letsel tot gevolg) die beoogt het spel vlot te laten verlopen, zal niet of in mindere mate een aanwijzing zijn dat de zorgvuldigheidsnorm is overtreden. Kortom, ook hier rijzen vragen van relativiteit.

Overigens hoeven de spelregels niet afkomstig te zijn van een (internationale) sportorganisatie. Deelnemers aan een spel kunnen ook zelf regels vaststellen. Het gewicht dat moet worden toegekend aan deze regels als omstandigheid die de zorgvuldigheidsnorm kleurt, hangt af van de eisen die deze regels aan de deelnemers stellen. Wat betreft een duikspelletje dat een zestal personen al een aantal dagen achtereen in een Amsterdams zwembad speelden, oordeelde de Rechtbank Amsterdam: 'dat de spelregels moeten beantwoorden aan redelijke eischen van voorzichtigheid (…)'^[36] .

Wanneer is er sprake van een sport- of spelsituatie?

In een sport- of spelsituatie worden zoals gezegd zwaardere eisen gesteld aan het aannemen van onrechtmatigheid dan in standaardgevallen. Deze constatering brengt met zich mee dat het uitermate belangrijk is om te weten wanneer er sprake is van zo'n situatie. De invulling van de zorgvuldigheidsnorm hangt daar immers in belangrijke mate van af. Het cassatiemiddel in het Tennis-arrest wierp dit balletje op, door te stellen dat het tennisongeval zich niet voordeed tijdens een spelsituatie, maar op het moment dat er niet werd gespeeld. Het betrof het overbrengen van ballen van de ene speelhelft naar de andere tussen twee games in. Het hof rekende deze pauze tot het spel, welk oordeel de Hoge Raad in stand laat. Dit met de mededeling, dat een dergelijk oordeel sterk met de feiten verweven is. Naar onze mening laat de Hoge Raad de feitelijke rechter hier teveel speelruimte. Dit werkt rechtsongelijkheid in de hand. Illustratief in dit verband is een oordeel van de Rechtbank Alkmaar^[37] . Nico Jonker, een jongetje van tien jaar, klimt in een boom en gaat aan een tak hangen. Nadat hij zich niet meer kan houden is hij - na gewaarschuwd te hebben - naar beneden gevallen waarbij een tak van de boom terugzwiepte en in het oog van zijn speelkameraadje Ruud Out terechtkwam. Deze heeft nu een glazen oog. De Rechtbank neemt onrechtmatigheid aan. Naar haar mening is er geen sprake van een spelsituatie, omdat alleen Nico in de boom is geklommen. De andere kinderen stonden er slechts bij. Ons inziens zou op grond van deze feiten met evenveel recht aangenomen kunnen worden dat er wel sprake is van een spelsituatie (met een ander aansprakelijkheidsregime). Streefkerk acht spelregels ook van toepassing in de periode voor het begin van de wedstrijd als partijen nog aan het oefenen zijn^[38] .

Verweer: risico-aanvaarding of (stilzwijgende) toestemming

Als verweer tegen een ingestelde actie uit onrechtmatige daad wegens een sportongeval, voert de laedens in de praktijk veelal twee verweren aan: risico-aanvaarding of (stilzwijgende) toestemming.

Met betrekking tot schade toegebracht tijdens sport of spel wordt het begrip risico-aanvaarding vaak in de literatuur en rechtspraak genoemd^[39] . De gedachte is, dat de gekwetste speler geacht wordt door het deelnemen aan de sport of het spel, het risico van (letsel)schade die in dat verband ontstaat te hebben aanvaard. Door een aantal auteurs wordt risico-aanvaarding niet als een zelfstandige rechtsfiguur aanvaard^[40] . Een aantal andere erkent risico-aanvaarding daarentegen wel als zodanig^[41] . Hoewel de inhoud en de rechtsgevolgen van risico-aanvaarding ter discussie staan, wordt veelal aangenomen dat risico-aanvaarding een rechtvaardigingsgrond oplevert. Twee constructies zijn gangbaar. In de eerste plaats wordt risico-aanvaarding gezien als een (stilzwijgende) rechtshandeling waardoor de vestiging van de aansprakelijkheid wordt opgeheven. In dat opzicht lijkt risico-aanvaarding op de hierna te bespreken figuur van de toestemming. In de tweede plaats wordt risico-aanvaarding wel beschouwd als een speciaal geval van eigen schuld, waardoor de schadevergoedingsplicht geheel vervalt. Deze benadering wordt veelal gekozen in de ons omringende rechtsstelsels. Eigen schuld (art. 6:101 BW) heeft betrekking op de schadevergoedingsverplichting en veronderstelt een gevestigde aansprakelijkheid. Hoofdregel bij de toepassing van art. 6:101 is dat de vergoedingsplicht wordt verminderd door de schade over de gelaedeerde en de laedens te verdelen in evenredigheid met de mate waarin de aan ieder toe te rekenen omstandigheden tot de schade hebben bijgedragen. Slechts 'indien de billijkheid dit wegens de uiteenlopende ernst van de gemaakte fouten of andere omstandigheden van het geval eist' is verval van de vergoedingsplicht mogelijk. Kortom, evenredige vermindering is hoofdregel, verval is uitzondering. Verder wordt risico-aanvaarding wel geconstrueerd als een vorm van rechtsverwerking of afstand van recht bij voorbaat^[42] .

Een aantal arresten geeft tussen de regels al aan dat de Hoge Raad niet zoveel in risico-aanvaarding als zelfstandige rechtsfiguur ziet. Zo besliste de Hoge Raad in 1988 dat als een circusbezoeker op uitnodiging van de circusbaas vrijwillig op een ongezadelde ezel gaat zitten en er vervolgens - zoals de bedoeling was - wordt afgeworpen, dit geen risico-aanvaarding oplevert, maar ten hoogste eigen schuld.^[43] In een tweetal arresten uit de herfst van 1990 oordeelt de Hoge Raad dat het meerijden met een dronken chauffeur geen risico-aanvaarding is, maar eigen schuld.^[44] In het Natrap-arrest geeft de Hoge Raad een principiële overweging: 'Noch in het huidige recht, noch in het NBW is er behoefte aan een afzonderlijke rechtsfiguur 'risico-aanvaarding' in de zin van een rechtvaardigingsgrond van eigen aard die de onrechtmatigheid van een gedraging en daarmee ook de aansprakelijkheid opheft'. Exit risico-aanvaarding als zelfstandige rechtsfiguur. Uiteraard bestaat tegen het gebruik van de term 'risico-aanvaarding' conform de betekenis in het spraakgebruik geen bezwaar. Het duidt dan op de situatie dat een persoon zich vrijwillig in een bepaalde gevaarlijke situatie begeeft waarin de kans groot is dat hij schade zal oplopen. Hoe kunnen daaraan nu rechtsgevolgen verbonden worden? De Hoge Raad vervolgt in het Natrap-arrest: 'Hetgeen men daarmee (= met risico-aanvaarding H/T) beoogt te bereiken gaat immers, naar gelang van de aard van het geval, volledig op in enerzijds de vraag of de gedraging in de gegeven omstandigheden jegens de benadeelde als onrechtmatig kan worden aangemerkt en anderzijds die of aan de benadeelde omstandigheden kunnen worden toegerekend die aanleiding kunnen zijn (niet alleen tot een vermindering maar ook) tot een vervallen van de vergoedingsplicht naar de maatstaf van art. 6:101 NBW, zoals deze ook naar huidig recht toegepast pleegt te worden'. Gevallen van risico-aanvaarding als rechtvaardigingsgrond gaan dus enerzijds op in gevallen waarin de onrechtmatigheid jegens de geblesseerde speler in het concrete geval ontbreekt (geen aansprakelijkheid) en anderzijds in gevallen van eigen schuld (billijkheidscorrectie: verval van de vergoedingsplicht).

Toestemming tot het verrichten van een bepaalde gedraging lijkt veel op risico-aanvaarding. Ook toestemming heft de eventuele onrechtmatigheid van de gedraging op. Volenti non fit iniuria. Veelal wordt de toestemming stilzwijgend aangenomen (art. 3:37 lid 1 BW). Het feit dat toestemming een rechtshandeling is brengt natuurlijk veel vragen met zich mee (intrekbaarheid, wilsontbreken, wilsgebreken, vertegenwoordiging en uitleg e.d.)^[45] . Ons inziens zal (stilzwijgende) toestemming niet zien op een schadetoebrengende handeling die abnormaal gevaarlijk is of die niet tot de normale risico's van een sport behoren^[46] . De hele idee van een (stilzwijgende) toestemming is vaak een fictieve constructie. Het lijkt ons beter buiten de gevallen van een uitdrukkelijk gegeven toestemming ook hier - net als bij risico-aanvaarding - de problematiek te benaderen vanuit enerzijds de onrechtmatigheidsvraag of anderzijds de vraag naar de eigen schuld van het slachtoffer.

Als duidelijk geval van een (stilzwijgende) toestemming wordt vaak de deelname aan een bokswedstrijd genoemd^[47] .