VR 2011/130, De Tram

Tot aan het standaardarrest van HR 14 juli 2000 ^[36]was de algemene opvatting dat fietsers of voetgangers, die bij een ongeval met een tram letsel opliepen, geen beroep op WVW zouden kunnen doen. ^[37]

Er waren dissidenten. Hof Den Haag 2 mei 1996 ^[38]overweegt dat de trambestuurder bij een aanrijding met een tweejarig kind aansprakelijk is, indien hem rechtens enig verwijt kan worden gemaakt. Het hof verwijst daarbij naar Hoge Raad 23 mei 1986 ^[39], waarin de rechtsregel is ontwikkeld dat bij een aanrijding met een kind de bestuurder slechts dan rechtens geen enkel verwijt kan worden gemaakt als aannemelijk is dat de bestuurder met de mogelijkheid dat het kind vlak voor de auto de weg zal oplopen, rekening heeft gehouden. Dat de tram geen motorrijtuig is, was kennelijk voor dit hof geen punt. In de gepubliceerde tekst van de uitspraak wordt er met geen woord over gerept. Dat punt speelde in de zaak die geëindigd is in HR 14 juli 2000 wel een rol.

De zaak betreft een fietser die op de Stadhouderslaan in Den Haag aan de linkerkant van de rijbaan, tegen de middenberm aan, fietst. In die middenberm ligt de vrije trambaan. De fietser en de tram rijden in dezelfde richting. De bestuurder van de achteropkomende tram belt een aantal malen en haalt zijn voet van het stroompedaal. Maar de fietser slaat zonder richting aan te geven bij een doorsteek linksaf en steekt de in die middenberm gelegen vrije trambaan over. De fietser botst tegen de zijkant van de tram ongeveer ter hoogte van de voorste deuren.

De fietser verwijt de trambestuurder dat deze geen rekening heeft gehouden met de mogelijkheid dat hij zou afslaan en dat hij niet heeft afgeremd of althans nog een keer blijvend of aanhoudend heeft gebeld.

De fietser kon de HTM uiteraard uitsluitend op artikel 6:162 BW aanspreken. Niettemin bepleitte men de norm die uit c.q. 31 WVW in de rechtspraak was ontwikkeld, toe te passen. Dat was niet zo’n vreemde gedachte. Al eens eerder had de Hoge Raad deze norm op een dergelijke vordering toegepast met een verwijzing naar zijn uitleg over WVW-oud, te beginnen met het Puts/Ceha-arrest. ^[40]Het gaat daarbij om de norm dat aan de bestuurder rechtens enig verwijt moet kunnen worden gemaakt van zijn verkeersgedrag. Als de benadeelde dat aantoont, is de onrechtmatigheid gegeven.

De rechtbank gaat met de fietser mee. Op de trambestuurder rust een zware zorgvuldigheidsnorm in die zin dat deze "(5.1) (….) bij het bepalen van zijn rijgedrag rekening dient te houden met door andere verkeersdeelnemers te maken fouten, met name wanneer het gaat om een kwetsbare verkeersdeelnemer als een fietser" . Het hof beslist anders dan de rechtbank en oordeelt dat de trambestuurder er geen rekening mee heeft hoeven houden dat de fietser linksaf zou slaan. Het plaatst dat oordeel evenzeer in de sleutel van artikel 6:162 BW en voegt daaraan toe dat, als "veronderstellenderwijze zou worden uitgegaan van de toepasselijkheid van artikel 31 (oud) WVW - zij het bij wege van analogie omdat een tram geen motorrijtuig in de zin van die wet is - [nog geldt], dat De Niet en HTM niet aansprakelijk kunnen worden gehouden" ^[41]. De motivering daarvan is dat het verkeersgedrag van de fietser als "uiterst roekeloos" wordt beoordeeld en bovendien de fout van de fietser zo onwaarschijnlijk was, dat de trambestuurder met die fout naar redelijkheid geen rekening heeft hoeven houden.

In cassatie is onder meer aan de orde of de regel uit het Puts/Ceha-arrest ook voor de trambestuurder geldt en in het verlengde daarvan de vraag of het hof rechtstreeks dan wel bij wijze van analogie aan WVW-oud had mogen toetsen. Tegen beide pleit een aantal sterke argumenten. De tram is geen motorrijtuig, de tram kan niet uitwijken en ook de remweg is aanzienlijk langer dan bij een motorrijtuig. Ook heeft de tram een openbare nutsfunctie, reden waarom aan de tram vanouds een bijzondere voorrangspositie is toegekend. Het aannemen van een zelfde zware zorgvuldigheidsnorm voor de tram als voor de bestuurders van motorrijtuigen geldt, is moeilijk te verenigen met de verplichting om de passagiers veilig en op tijd naar de plaats van bestemming te brengen.

De Hoge Raad ziet het geheel anders. Hij formuleert de mate van zorgvuldigheid die van de trambestuurder ten opzichte van kwetsbare verkeersdeelnemers mag worden verlangd als volgt:

Daarmee is de zorgvuldigheidsplicht van de trambestuurder gelijkgesteld met de zorgvuldigheidsplicht die op de bestuurder van een motorrijtuig rust.

Als het verkeersgedrag van de trambestuurder beneden deze norm blijft, handelt hij of zij onrechtmatig en is de vervoersorganisatie als werkgever aansprakelijk voor de gevolgen van deze fout van de trambestuurder.

Hoewel de Hoge Raad in de formulering van de zorgvuldigheidsnorm de woorden "rechtens enig verwijt" niet heeft gebruikt, volgt uit de gelijkschakeling met de zorgvuldigheidsnorm voor bestuurders van motorrijtuigen dat dit criterium ook op de tram van toepassing is. De normschending die voor de toepassing van artikel 6:162 BW, waarop de vordering tegen de trambestuurder immers uitsluitend kan worden gebaseerd, is vereist, is dus “rechtens enig verwijt” .^[42] Voor het overige wordt de norm ingevuld aan de hand van WVW.

Het arrest HR 14 juli 2000 loopt in de pas met vergelijkbare jurisprudentie bij onze zuiderburen. In België was de tram (tot 2001) uitgezonderd van van de wet van 21 november 1989 betreffende de verplichte aansprakelijkheidsverzekering inzake motorrijtuigen. Dit artikel bepaalt dat ingeval van een ongeval waarbij een motorrijtuig is betrokken en waardoor een voetganger of fietser letsel heeft opgelopen of is overleden, de schade van de voetganger of fietser door de verzekeraar van het motorrijtuig moet worden vergoed. De bepaling is enigszins vergelijkbaar met ons WVW, zij het dat een beroep op overmacht niet mogelijk is. Wel kan de eigenaar van het motorvoertuig een beroep doen op "een onverschoonbare fout" bij de voetganger of fietser ouder dan 14 jaar. Anders dan bij ons is de bepaling opgenomen in de wet die de aansprakelijkheidsverzekering voor motorrijtuigen regelt. Omdat ook naar Belgisch recht een tram geen motorrijtuig is, kon de voetganger of fietser bij een ongeval met een tram zich niet op deze bepaling beroepen.

Daaraan is door het arbitragehof in Brussel een einde gemaakt. ^[43]Meneer Cowez, die als voetganger door een tram was aangereden, vond de politierechter te Brussel bereid om aan het hof als prejudiciële vraag voor te leggen of het feit dat de tram van de werking van is uitgezonderd, als discriminatie en dus in strijd met artikel 10 en 11 van de Belgische grondwet moet worden beschouwd. Het arbitragehof ging daarin met hem mee. Het hof zag voor het verschil in behandeling van motorvoertuigen enerzijds en spoorvoertuigen anderzijds uitsluitend een historische verklaring. Voor het hof was beslissend dat openbaar vervoermaatschappijen hun passagiers grotendeels vervoeren met voertuigen die niet aan spoorstaven zijn verbonden en die wel onder de werking van het genoemde vallen. Met andere woorden, de vervoerder zal niet in moeilijkheden geraken als hij moet opdraaien voor de letselschade van voetgangers of fietsers, die de paar trams kunnen veroorzaken. Het enkele feit dat de tram op sommige plaatsen "in een eigen bedding rijdt", waarmee kennelijk de vrije trambaan bedoeld wordt, was voor het hof niet van belang.

Na deze uitspraak is in het jaar 2001 aldus aangepast dat de tram ook onder de reikwijdte van deze bepaling valt door de toevoeging van het volgende lid: "Bij een verkeersongeval waarbij een motorrijtuig is betrokken dat aan spoorstaven is verbonden, rust de verplichting tot schadevergoeding die in het vorige lid is bepaald, op de eigenaar van het motorrijtuig." Bij dezelfde wetswijziging werd bovendien de mogelijkheid van beroep op een onverschoonbare fout geschrapt. De eigenaar van het motorrijtuig is altijd aansprakelijk ten opzichte van de voetganger of fietser en kan zich niet meer beroepen op een fout van de kwetsbare verkeersdeelnemer. En dat geldt ook voor de voetganger of fietser die 14 jaar of ouder is. In zoverre gaat België verder dan Nederland.

In Nederland wordt na 14 juli 2000 het op die datum gewezen arrest gevolgd. Een sneltram in Amsterdam die bij een halte niet hoeft te stoppen en met een snelheid van 40 km/h doorrijdt, komt in botsing met een vrouw die de oversteekplaats op holt.^[44] Vanwege de snelheid van de tram en omdat bij de nadering van de oversteekplaats geen tweede belsignaal is gegeven, is geen sprake van overmacht. De trambestuurder heeft onvoldoende rekening gehouden met de mogelijkheid dat een voetganger onverhoeds de voetgangerspassage zou oplopen. Het hof past de 50%-regel toe en komt met toepassing van de billijkheidscorrectie op grond van met name de ernst van het letsel tot 75% aansprakelijkheid bij de trambestuurder.

De vrouw van een echtpaar dat op een drukke zaterdagmiddag op de Coolsingel in Rotterdam de trambaan overstekend door de tram wordt aangereden, waardoor zij ernstig gewond raakt, ziet aanvankelijk haar vordering tot 25% beperkt. De rechtbank neemt aan opzet grenzende roekeloosheid aan, omdat zij zonder uit te kijken de trambaan is opgestapt.

In hoger beroep loopt het beter voor haar af. ^[45]Overmacht is direct van de baan. De trambestuurder was namelijk door de kantonrechter strafrechtelijk veroordeeld op grond van artikel 5 WVW.

De tram was over de vrije trambaan met een snelheid van 22 à 23 km/h de plaats waar het echtpaar overstak, gelegen tussen twee vop’s (voetgangersoversteekplaatsen; red. VR ), genaderd. ^[46]De bestuurder had een keer kort gebeld, waarop zij niet hadden gereageerd. De voetgangers hebben de snelheid van de tram verkeerd ingeschat. En dat was een omstandigheid waarmee de trambestuurder rekening had moeten houden. Het hof neemt een causale bijdrage van 85% aan de zijde van de tram aan, waarna op grond van de billijkheid een correctie wordt toegepast tot de volledige aansprakelijkheid van de trambestuurder. Bij dat laatste speelde onder meer ook een rol dat de automatische waarschuwingslichten waarschijnlijk niet correct hebben gewerkt.

De trambestuurder die in Den Haag op de Schedeldoekshaven met een rechtsafslaande fietser werd geconfronteerd, zonder dat deze richting aangaf, wordt niettemin aansprakelijk gehouden voor de letselschade die was ontstaan doordat de fietser door de tram werd geraakt. ^[47]Het hof beantwoordt de vraag of de fout van de fietser zo onwaarschijnlijk was dat de trambestuurder bij het bepalen van zijn rijgedrag daarmee in redelijkheid geen rekening behoefde te houden, ontkennend. Het gebeurde midden in de stad waar zich verschillende soorten verkeersdeelnemers zoals fietsers, trams en motorrijtuigen bevinden, terwijl er bovendien op korte afstand van elkaar enkele zijwegen waren met meerdere elkaar kruisende verkeersstromen. Dat laatste, gevoegd bij het ervaringsfeit dat fietsers zich soms schuldig maken aan onverwachte, ondoordachte en gevaarlijke gedragingen, had de trambestuurder ertoe moeten brengen rekening te houden met het afslaan van de fietser zonder richting aan te geven. Het hof betrekt daarbij dat de trambestuurder had gezien dat de fietser kort voor het rechts afslaan naar rechts had gekeken. Als de trambestuurder iets langzamer had gereden, had hij bovendien het ongeval kunnen voorkomen, zo was uit een deskundigenrapport gebleken. Het blijft overigens bij 50% aansprakelijkheid voor de trambestuurder. De rechtbank had de causale bijdrage van de fietser op 70% gesteld. Het hof komt tot een causale verdeling van 50/50. Er volgt geen billijkheidscorrectie, met name omdat de fietser inmiddels grotendeels hersteld was.

De Hoge Raad heeft in een overweging ten overvloede aangegeven dat de zogenaamde 50%-regel uit IZA/Vrerink ^[48]ook op de tram van toepassing is. Dat is op zich geen onlogische conclusie uit de gelijkschakeling tussen de tram en het motorrijtuig voor wat betreft de zorgvuldigheidsnorm.

Anders kan het uitpakken met de zogenaamde 14-min-regel, inhoudende dat bij een aanrijding tussen een rijtuig en een kind jonger dan 14 jaar de bestuurder altijd aansprakelijk is ^[49]en dat eigen schuld van het kind er niet toe doet. Het is maar zeer de vraag of de aansprakelijkheid van de trambestuurder, nu deze uitsluitend op artikel 6:162 BW kan worden gebaseerd, volledig kan worden aangenomen als hem zelfs niet "enig verwijt" treft. Van Wassenaer kiest wel voor de toepasselijkheid van deze regel, uitsluitend vanuit de beschermingsgedachte. ^[50]Het is de vraag of dat voldoende is. Er is nog geen rechtspraak over.

De rechtgeaarde trambestuurder ziet het als zijn voornaamste taak om zijn passagiers veilig op de plaats van bestemming te brengen. Dat gaat meestal goed. ^[51]Een enkele keer valt de passagier, vaak als deze op leeftijd is en minder vast ter been en de trambestuurder bij de halte vertrekt voordat de hoogbejaarde passagier een stoel heeft bereikt. ^[52]Hetzelfde gebeurt als een andere passagier aan de noodrem trekt om nog iemand anders te laten instappen. ^[53]

De vervoerder is al snel aansprakelijk. Achtergrond is dat de vervoerder op grond van artikel 8:105 BW aansprakelijk is voor het letsel dat de passagier tijdens het vervoer overkomt, behoudens door de vervoerder aannemelijk te maken overmacht. Ook regresnemers zoals de ziektekostenverzekeraar kunnen zich op deze bepaling beroepen. ^[54]De vervoerovereenkomst begint op het moment dat men instapt en eindigt nadat men is uitgestapt. De tramsurfer die na het vertrek van de tram bij de halte zich aan de buitenzijde van de tram vastklemt en op een smalle richel bij de deuren staat, heeft geen vervoerovereenkomst. ^[55]Hij is immers niet ingestapt. Voor diens letselschade die ontstaat doordat hij van de tram af valt en met zijn voet onder de wielen komt, is de vervoerder niet als zodanig aansprakelijk.

Op grond van artikel 8:110 BW is de vergoedingsplicht van de vervoerder gelimiteerd. De limiet is met ingang van 1 maart 2009 ^[56]voor het personenvervoer per bus, tram en metro vastgesteld op € 1.000.000,- per reiziger met een maximum van € 15.000.000,- per gebeurtenis. Eerder, in 1991, was de limiet vastgesteld op ƒ 300.000,- (€ 137.000,-).

In een procedure voor de Haagse rechtbank die in januari 2007 tot een vonnis leidde ^[57], is tevergeefs bepleit dat de limiet niet zou gelden wegens opzet of bewuste roekeloosheid. Ook een beroep op de derogerende werking van de redelijkheid en de billijkheid leed schipbreuk. Wel verhoogde de rechtbank de uitkering tot € 200.000,-, omdat de limiet sinds 1991 nooit was geïndexeerd of aangepast aan de inflatie. ^[58]De zaak betrof een passagiere die tijdens het instappen moest ervaren dat de deuren van de tram sloten, waarna de tram wegreed en zij werd meegesleurd. Zij liep zodanig letsel op aan de beide onderbenen dat die moesten worden geamputeerd.