Emotionele belangen en het aansprakelijkheidsrecht: over schade en herstel binnen de ontstane toestand in plaats van in de oude toestand

Mr. G. van Dijck
Kenmerkend voor vermogensrechten, en dus ook hoe het herstel gestalte krijgt in het aansprakelijkheidsrecht, is het terugkijken (terugbrengen in de oude toestand) en de focus op financiële compensatie. Tegelijk hebben benadeelden behoefte aan meer. Zij zoeken niet alleen financiële compensatie, maar willen soms ook erkenning, excuses, informatie over wat er is gebeurd, ervoor zorgen dat wat hen is overkomen niet nog een keer gebeurt, enz. In dit artikel wordt onderzocht hoe het idee van herstel in de oude toestand en, daaraan gekoppeld, het schadebegrip moeten worden uitgelegd of geïnterpreteerd, zodat het aansprakelijkheidsrecht meer ruimte biedt om emotionele behoeften te honoreren. Een beter begrip hoe om te gaan met emotionele belangen in het aansprakelijkheidsrecht heeft niet alleen theoretische relevantie, maar kan ook procedures voorkomen, schikkingen bespoedigen en leiden tot grotere tevredenheid bij schadeveroorzaker(s) en benadeelde(n).
Het huidige schadebegrip en het concept van herstel in de oude toestand zijn geschikt gebleken om te beoordelen of materiële schade moet worden vergoed, maar als het gaat om emotionele belangen voldoen ze echter niet. Daarvoor is een andere toets noodzakelijk, dat wil zeggen, eentje die niet dwingt tot terugkijken en die zich wat het honoreren van emotionele belangen betreft niet beperkt tot een financiële afweging.
Om het bezwaar van het ‘terugkijken’ weg te nemen en aan de emotionele belangen van de benadeelden recht te doen, moet het idee van herstel in de oude toestand worden losgelaten. In het Baby Kelly-arrest is de weg naar het loslaten van herstel in de oude toestand al deels vrijgemaakt. In plaats van een vergelijking met en zonder de onrechtmatige gedraging heeft de Hoge Raad in dit arrest een vergelijking gemaakt tussen de situatie waarin Kelly is geraakt en de hypothetische situatie waarin zij zich zou bevinden indien zij gezond ter wereld zou zijn gekomen en een ‘normaal’ leven zou hebben gehad. Wanneer het gaat om emotionele behoeften ligt een toekomstgerichte maatstaf meer voor de hand. Een herstel binnen de ontstane toestand dus, waarbij wordt vooruitgekeken in plaats van teruggekeken naar de situatie waarin de benadeelde zich bevond zonder de schadeveroorzakende gebeurtenis.
Erkenning, excuses of openheid van zaken over wat is gebeurd, zijn vormen van herstel binnen de ontstane toestand, maar brengen de benadeelde niet terug in de toestand van voor de onrechtmatige gedraging. Een herstel in de bestaande toestand vraagt om een beoordeling van de mogelijkheden die de benadeelde in kwestie nog heeft en welke van deze mogelijkheden hij wenst te benutten. Andere vergelijkingen dringen zich dan op, zoals de vergelijking tussen de situatie waarin de benadeelde zich bevindt en de situatie waarin deze zich zou bevinden indien hij gebruik kan maken van de nog beschikbare ontplooiingsmogelijkheden. Een dergelijke toets vraag om een analyse van de capaciteiten of bekwaamheden die een benadeelde nog heeft, kan verkrijgen en wenst. Bij deze toets krijgen niet-financiële behoeften een volwaardige plaats, nu zij het herstel van capaciteiten en bekwaamheden kunnen bevorderen.
De toekomstgerichte maatstaf, die kan dienen als aanvulling op het bestaande schadebegrip, is per definitie contextgebonden. Wat een benadeelde kan en wenst, kan immers per geval verschillen. Een dergelijke benadering vraagt echter om een begrenzing. Een vergelijking met de mogelijkheden die benadeelden in vergelijkbare omstandigheden hebben of zouden kunnen hebben, biedt een mogelijk richtsnoer om te voorkomen dat gelijke gevallen ongelijk worden behandeld. Ook de leer van de redelijke toerekening is een instrument om exorbitante vorderingen buiten de deur te houden. Artikel 6:98 BW kan worden gebruikt om te toetsen of de gevorderde of gewenste rechtsgevolgen redelijk zijn.
Dit artikel presenteert een alternatieve maatstaf om emotionele behoeften van benadeelden te honoreren. Naast de introductie van een toekomstgerichte maatstaf voor de beoordeling van emotionele behoeften van naasten, stelt de auteur voor om, in ieder geval vooralsnog, vast te houden aan het huidige schadebegrip waar het gaat om het compenseren van financieel nadeel.