pag. 313 VR 2001, Internationale verkeersongevallen: de bevoegdheid van de rechter en de tenuitvoerlegging van het vonnis

Vakantievreugd en vakantieleed weten zich gescheiden door slechts een flinterdunne lijn, vaak een streep op de weg. De massatoeristische uittocht naar de zuidelijke gebieden is inmiddels weer voorbij, maar heeft, zoals ieder jaar, weer de nodige tol op de weg geëist. Het aantal internationale verkeersongevallen is wederom gestegen. Een verkeersongeval kan op grond van velerlei omstandigheden internationaal zijn. Het duidelijkste voorbeeld is het geval dat een Nederlandse auto met Nederlandse inzittenden en wellicht nog een lifter met woonplaats in een derde land een ongelukkige aanraking heeft met een niet in Nederland geregistreerde auto ergens buiten Nederland, of, zonder er een andere auto in te betrekken, met een vangrail in het buitenland. In zulke situaties moet worden bepaald bij welke rechter een geschil inzake de aansprakelijkheid en schadevergoeding aanhangig kan worden gemaakt als partijen er onderling niet uitkomen. Vervolgens is het van belang te weten of de uitspraak die te gelegener tijd wordt verkregen tegen de aansprakelijke persoon eenvoudig ten uitvoer kan worden gelegd, zodat het geld dat is toegewezen ook daadwerkelijk wordt verkregen. Bij verkeersongevallen is de situatie enigszins gecompliceerd omdat naast betrokken partijen vrijwel altijd de verzekeraars een rol hebben in het geschil. Zij kunnen een in de rechten van slachtoffer of dader gesubrogeerde verzekeraar zijn of zelfs reeds vóór subrogatie direct worden aangesproken door het slachtoffer (de 'action directe'). In de onderhavige bijdrage zal ik ingaan op de bevoegdheid van de rechter en, heel kort, op de tenuitvoerlegging van de uitspraak.

Binnen het EU-territoir en het EVA-territoir zijn twee verdragen van toepassing ter zake van internationale bevoegdheid en tenuitvoerlegging van uitspraken inzake burgerlijke en handelszaken. Op 1 maart 2002 zal voor het EU-territoir (behalve Denemarken) een verordening het verdrag vervangen. In Nederland speelt naast de verdragen het nationale bevoegdheidsrecht een rol. Indien de verdragen (en straks de Verordening) van toepassing zijn, is deze rol beperkt tot het in sommige gevallen aanduiden van de relatief bevoegde rechter (art. 7 WAM). Buiten de verdragen (en straks de Verordening) hebben de Nederlandse bevoegdheidsregels tevens relevantie voor de internationale rechtsmacht van de Nederlands rechter. Met betrekking tot de internationale rechtsmacht van de Nederlandse rechter onder het commune recht moet worden gewezen op het wetsvoorstel Herziening burgerlijk procesrecht^[1] . Na de invoering van deze wet zal Nederland voor het eerst beschikken over een gesystematiseerde regeling van internationale rechtsmacht. De regeling is overigens op vele punten nauw verwant aan de bevoegdheidsregeling van de bovengenoemde verdragen.

In deze paragraaf zal een korte inleiding worden gegeven op de verdragen en de Verordening. Op het terrein van verzekeringen zit een miniem verschil tussen de verdragen en de Verordening.

Verdragen gaan boven de wet zodat eerst onderzocht moet worden of er verdragen van toepassing zijn alvorens de nationale (commune) regels bezien kunnen worden. Een verordening gaat bij inwerkingtreding deel uitmaken van de nationale wet zonder dat hiervoor enige nadere implementatiewetgeving is vereist. In de Verordening zal zijn geregeld hoe met eventueel op hetzelfde terrein bestaande verdragen moet worden omgegaan. In veel gevallen zal de Verordening voorrang claimen.

De bevoegdheid van de rechter in Europees verband wordt grotendeels geregeld door twee belangrijke verdragen. Ten eerste is daar het Verdrag betreffende de rechterlijke bevoegdheid en de tenuitvoerlegging van beslissingen in burgerlijke en handelszaken, gesloten op 27 september 1968 te Brussel, Trb. 1969, 101. Dit verdrag wordt in de wandeling het EEX genoemd. Het verdrag geldt tussen de lidstaten van de EU. Het oorspronkelijke verdrag is inmiddels een aantal keren aangepast. De voorlaatste aanpassing is het Toetredingsverdrag van San Sebastian van 26 mei 1989 (Trb. 1989, 142). Dit verdrag is inmiddels in werking voor alle lidstaten behalve voor de drie laatste nieuwkomers. Ten behoeve van de toetreding tot de Europese Unie van deze drie, Finland, Zweden en Oostenrijk, is op 29 november 1996 te Brussel een vierde Toetredingsverdrag tot stand gebracht (Trb. 1996, 69). Het verdrag bevat geen inhoudelijke wijzigingen^[2] . Tot nu toe is het vierde Toetredingsverdrag in werking voor Nederland, Oostenrijk, Denemarken, Duitsland, Zweden, Spanje, Finland, Italië, Portugal, Griekenland, Ierland en Luxemburg (stand per 1 augustus 2001).

Het EEX geeft bindend aan welke rechter bevoegd is in een internationaal geschil. Dit houdt in dat als het EEX in een specifiek geschil geen bevoegdheid verleent aan de Nederlandse rechter, er dan ook niet in Nederland kan worden geprocedeerd. In 1988 hebben de EU-lidstaten en de EVA-lidstaten besloten dat een verdrag als het EEX ook tussen hen zeer toe te juichen zou zijn. Dit heeft geleid tot het Verdrag betreffende de rechterlijke bevoegdheid en de tenuitvoerlegging van beslissingen in burgerlijke en handelszaken, gesloten op 16 september 1988 te Lugano (Trb. 1989, 58)^[3] . Dit verdrag is qua tekst vrijwel gelijk aan het EEX en wordt meestal afgekort als het EVEX (of Verdrag van Lugano). Voor zover de afwijkingen van belang zijn, zal ik deze aangeven. Het Verdrag van Lugano is in werking getreden op 1 januari 1992 voor Nederland, Frankrijk en Zwitserland. Inmiddels zijn alle 18 EVEX-lidstaten en EU-lidstaten partij bij dit verdrag. Sinds 1 februari 2000 geldt het EVEX ook voor de niet-EU c.q. EVA-staat Polen. Op dit moment geldt het EVEX voor Polen in de verhouding met Oostenrijk, Frankrijk, Griekenland en Italië. Het verdrag geldt ook tussen de EVA-staten onderling. Voor de EU-lidstaten kunnen twee verdragen op hetzelfde terrein van toepassing zijn. De Nederlandse rechter zal zich moeten afvragen of hij in het voorliggende geval zijn bevoegdheid moet ontlenen aan het EEX of aan het EVEX. Art. 54 ter EVEX geeft hiervoor een regeling. Het EEX geldt tussen de EEX-staten. Het EVEX moet worden toegepast door een EEX-staat indien

In het vervolg wordt uitgegaan van het EEX. Indien de regeling van het EVEX afwijkt, wordt dit vermeld.

De Verordening (EG) nr 44/2001 van de Raad van 22 december 2000 betreffende de rechterlijke bevoegdheid, de erkenning en de tenuitvoerlegging van beslissingen in burgerlijke en handelszaken^[4] zal op 1 maart 2002 in werking treden. Het EEX wordt voor geschillen die voorheen onder het EEX vielen, vervangen door de Verordening in alle lidstaten behalve Denemarken en diverse overzeese gebiedsdelen van Frankrijk en Nederland (Aruba). Het formele en materiële toepassingsbereik van de Verordening is gelijk aan dat van het EEX. Alles wat hierna over het EEX wordt opgemerkt geldt gelijkelijk voor het EVEX en de Verordening, tenzij wordt aangegeven dat er een afwijking bestaat tussen de verschillende instrumenten.

Het EEX is van toepassing in burgerlijke en handelszaken (art. 1). Uitgezonderd zijn onder meer procedures inzake faillissementen, arbitrage en sociale zekerheid. Deze laatste uitzondering omvat echter niet alle vorderingen die in verband met sociale zekerheid kunnen worden ingesteld. Zo wordt algemeen aangenomen dat de regresvordering van een bedrijfsvereniging ter zake van aan het slachtoffer gedane uitkeringen ingevolge de Ziektewet of de WAO, en door het Ziekenfonds ingesteld verhaal van krachtens de verplichte verzekering gemaakte kosten ingevolge de Ziekenfondswet, en het rechtstreekse verhaalsrecht dat door de Staat kan worden ingesteld op grond van de VOA, wel door het EEX worden bestreken. Indien geen speciale bevoegdheidsregels van toepassing zijn, worden de gerechten van het land waar de verweerder is gevestigd bevoegd geacht (art. 2).

Op deze hoofdregel zijn diverse verplichte en facultatieve uitzonderingen. De verplichte uitzonderingen betreffen de exclusieve bevoegdheden van art. 16, die echter bij verkeersongevallen geen rol spelen. De semi-verplichte uitzonderingen betreffen consumenten- en verzekeringsovereenkomsten. Deze laatste uitzondering kan een rol spelen bij de bevoegdheid ter zake van een verkeersongeval. Ik kom daar hieronder op terug. Partijen kunnen ook een forumkeuze uitbrengen, hetgeen bij verkeersongevallen vrijwel altijd achteraf zal geschieden. Partijen kunnen impliciet een forumkeuze uitbrengen als de verweerder voor de rechter waarvoor hij is opgeroepen verschijnt zonder voor alle weren de bevoegdheid te betwisten.

Naast deze bevoegdheden bestaan er ook alternatieve bevoegdheden. Deze kunnen ter keuze van de eiser worden ingeroepen tegen een verweerder die zijn woonplaats op het grondgebied van een verdragsluitende staat heeft. Van belang voor verkeersongevallen zijn art. 5 sub 1 (verbintenissen uit overeenkomst) en sub 3 (onrechtmatige daad) en art. 6 (meerdere verweerders, oproeping in vrijwaring, tegeneis).

In het geval dat de verweerder niet op het grondgebied van een verdragsluitende staat woont, gelden de artikelen 2, 5 en 6 van het verdrag niet. Ingevolge art. 4 EEX worden dergelijke verweerders opgeroepen op grond van de nationale bevoegdheidsregels (denk in Nederland aan art. 126 Rv en art. 7 WAM).

Art. 57 EEX regelt de verhouding van het EEX tot bijzondere verdragen die ook bepalingen bevatten ter zake van de bevoegdheid en/of erkenning en tenuitvoerlegging. Bij verkeersongevallen kan de Benelux-Overeenkomst betreffende de verplichte aansprakelijkheidsverzekering inzake motorvoertuigen, met Gemeenschappelijke Bepalingen en Protocol van ondertekening, gesloten te Luxemburg op 24 mei 1966 (BOM) (Trb. 1966, 178) een rol spelen. Dit verdrag geldt tussen Nederland, België en Luxemburg. Art. 57 lid 1 EEX geeft voorrang aan bepalingen van het bijzondere verdrag.

De algemene opvatting is dat als het bijzondere verdrag geen exclusieve toepassing claimt, de eiser mag kiezen op welke bevoegdheidsbepalingen hij zich wil baseren, die van het EEX of van het bijzondere verdrag. De BOM is van toepassing op verkeersongevallen die zich voordoen op het grondgebied van een verdragsstaat en ook de verzekeraar is gevestigd in een verdragsstaat en regelt de bevoegdheid van de rechter in het geval het slachtoffer een 'action directe' instelt^[15] . In dergelijke gevallen mag het slachtoffer gebruik maken van de bevoegdheidsregels van de BOM. Deze regels komen overeen met de regels van het EEX, behalve dan dat de BOM ook het forum van de woonplaats van het slachtoffer bevoegd acht. Het EEX kent niet de mogelijkheid dat het slachtoffer voor zijn eigen woonplaats kan procederen. Dit zou anders zijn als men de verwijzing in art. 10 naar art. 8 voor het slachtoffer opvat als zou het slachtoffer dan ook voor zijn eigen woonplaats mogen procederen op grond van de analoge toepassing van art. 8 sub 2 (voor de gerechten waar verzekeringsnemer zijn woonplaats heeft analoog toegepast). Indien echter naar de oorspronkelijke toelichting op art. 10 in het rapport-Jenard wordt gekeken, is een dergelijke uitleg niet waarschijnlijk. In de toelichting wordt aangegeven dat slechts wordt verwezen naar de woonplaats van verzekeringsnemer omdat dit de enige is die in een commerciële rechtsbetrekking met verzekeraar staat in tegenstelling tot de verzekerde en begunstigde. Het is dan ook niet aannemelijk - en wordt ook in de literatuur niet verdedigd - dat het slachtoffer wel in zijn eigen woonplaats kan procederen, terwijl een verzekerde dat niet kan.

Op 1 maart 2002 zal de Verordening (EG) nr 44/2001 van de Raad van 22 december 2000 betreffende de rechterlijke bevoegdheid, de erkenning en de tenuitvoerlegging van beslissingen in burgerlijke en handelszaken in werking treden. Er worden diverse artikelen gewijzigd. Art. 5 sub 1 Vo ondergaat een wijziging die echter voor ons geval van een vordering uit vervoersovereenkomst (zie § 4.1.1) geen gevolgen heeft. Art. 5 sub 3 Vo heeft nu uitdrukkelijk bepaald dat het ook geldt bij dreigende schade, hetgeen bij verkeersongevallen ook niet zo relevant is.

Voor het onderwerp van dit artikel is voorts van belang dat de bevoegdheid ter zake van geschillen uit verzekeringsovereenkomst, inclusief de 'action directe', wordt geregeld in art. 8-14. De inhoud is vrijwel ongewijzigd gebleven. Een echte wijziging heeft zich voorgedaan in de situatie dat de verzekeringsnemer, verzekerde of begunstigde een vordering tegen de verzekeraar wil instellen. In het nieuwe art. 9 wordt naast het gerecht van de verzekeringsnemer (zie het huidige art. 8) ook het gerecht van de verzekerde of de begunstigde bevoegd geacht, indien zij eiser zijn. Anderzijds wordt het huidige art. 8 dus ook beperkt, want nu is het zo dat een eiser, ongeacht of hij verzekerde of begunstigde is, voor het gerecht van de verzekeringsnemer mag procederen. In het nieuwe art. 9 mogen verzekerde en begunstigde slechts procederen voor hun eigen woonplaatsgerecht. Bovendien kan men het nieuwe art. 9 in combinatie met het nieuwe art. 11 (tekst gelijk aan het huidige art. 10) zo opvatten dat het slachtoffer zijn 'action directe' nog slechts kan instellen voor het gerecht van de woonplaats van de verzekeraar. Behalve als de versoepeling van de woonplaatseis aan de orde is (filiaal) voegt dit recht echter niets toe aan het recht dat vanzelf al uit art. 2 EEX voortvloeit (rechter van de woonplaats verweerder). Onder de huidige tekst kan ervan worden uitgegaan dat het slachtoffer ook mag procederen voor het gerecht van de woonplaats van de verzekeringsnemer. Immers het huidige art. 8 geeft een algemene omschrijving 'in een andere verdragsluitende staat (dan die van de zetel van de verzekeraar), voor het gerecht van de woonplaats van de verzekeringsnemer'. Het nieuwe art. 9 daarentegen bepaalt: 'in een andere lidstaat, indien het een vordering van de verzekeringnemer, de verzekerde of een begunstigde betreft, voor het gerecht van de woonplaats van de eiser'.

De vraag is of art. 11 Vo, waarin art. 9 Vo van overeenkomstige toepassing wordt verklaard voor een slachtoffer dat een 'action directe' wil instellen, art. 9 Vo zo mag opvatten dat het slachtoffer de keuze heeft om te procederen voor de woonplaatsgerechten van zowel de verzekeringsnemer, de verzekerde als de begunstigde of wellicht - uitsluitend - voor zijn eigen woonplaatsgerecht. Dit zou een echte analoge toepassing zijn (zie § 5). Het argument dat daar in § 5 tegenin is gebracht, is onder de Verordening verdwenen. Immers de verzekerde en de begunstigde mogen nu wel in hun eigen woonplaats procederen. Stel dat men nu nog steeds volhoudt dat het slachtoffer zijn 'action directe' niet voor zijn woonplaatsgerecht mag brengen omdat de analoge toepassing van art. 9 Vo niet zo mag worden opgevat, voor welk gerecht mag het dan wel? Ter keuze van het slachtoffer voor één van drie - voor zover aan de orde -? In dit licht is er veel voor te zeggen dat analoge toepassing betekent dat voor het slachtoffer ook de woonplaats van hemzelf maatgevend is, zoals dat voor de andere drie ook geldt onder art. 9 Vo. De toelichting op de Verordening licht de verandering niet toe.

De erkenning en tenuitvoerlegging is geregeld in art. 26 e.v. EEX. De algemene regel is dat een aantal formele aspecten wordt getoetst, waarbij de toets of er regelmatig en tijdig betekend is in geval het een verstekvonnis betreft, de belangrijkste toets is (art. 27 sub 2 EEX). In principe wordt de juistheid van de uitspraak noch de bevoegdheid getoetst. Indien het echter een kwestie betreft die onder het toepassingsgebied van art. 7-12bis valt, zoals bij een vordering van het slachtoffer tegen de verzekeraar of de verzekeraar tegen de verzekeringsnemer, dient de rechter, die verzocht is verlof voor de tenuitvoerlegging te verlenen, te controleren of de rechter, die de beslissing heeft gegeven, zich terecht bevoegd heeft geacht (art. 28 EEX)^[16] . Indien de rechter niet bevoegd was, dient het verlof niet te worden verleend. De partij tegen wie de tenuitvoerlegging zich richt, wordt in deze procedure niet gehoord. Deze partij kan na de betekening van het verlof hiertegen verzet aantekenen. Het wordt dan een procedure op tegenspraak.

In de Verordening is de erkenning en tenuitvoerlegging geregeld in art. 33 e.v. De gronden waarop erkenning en tenuitvoerlegging kunnen worden geweigerd, zijn niet gewijzigd. Een verschil met het EEX is echter dat het verlof tot tenuitvoerlegging wordt afgegeven zonder dat de toets van art. 34 en 35 Vo (art. 27 en 28 EEX) in dit stadium al plaatsvindt. Degene die verlof tot tenuitvoerlegging vraagt, dient een expeditie van de beslissing die in het land van herkomst uitvoerbaar is, te overleggen, alsmede een certificaat in de vorm van een formulier zoals voorzien in bijlage V van de Verordening. Dit formulier wordt afgegeven door de bevoegde autoriteit van de lidstaat waar de beslissing is gewezen. Vervolgens kan na betekening of mededeling van de verklaring van uitvoerbaarheid aan degene tegen wie tenuitvoerlegging wordt verzocht, deze persoon hiertegen een rechtsmiddel instellen. Ook onder de Verordening begint dan een procedure op tegenspraak.