pag. 339 VR 2005, Een busongeval tijdens de vakantie: de weg naar schadevergoeding

Voor personenschade die het gevolg is van wanprestatie dienen de internationaal privaatrechtelijke verwijzingsregels ten aanzien van overeenkomsten te worden toegepast. Voor Nederland komt men dan terecht bij het EG-verdrag inzake het recht dat van toepassing is op verbintenissen uit overeenkomst (EVO) van 19 juni 1980^[1] .

Hoofdregel van het EVO wordt gevormd door artikel 3. Contractspartijen zelf zijn bevoegd het op hun overeenkomst toepasselijke rechtsstelsel te bepalen. Hebben partijen geen rechtskeuze gedaan, dan wordt het op de overeenkomst toepasselijke rechtsstelsel bepaald aan de hand van het in artikel 4 lid 1 uitgedrukte beginsel van de nauwste betrokkenheid. Volgens lid 2 van artikel 4 wordt vermoed dat de overeenkomst het nauwst betrokken is met het land waar de partij is gevestigd, die de voor de overeenkomst kenmerkende prestatie, het vervoer, moet verrichten.

Voor consumentenovereenkomsten geldt een speciale verwijzingsregel op grond van artikel 5. Op overeenkomsten die voldoen aan de omschrijving van artikel 5 lid 1 en gesloten zijn onder een van de omstandigheden bedoeld in het tweede lid van artikel 5, is het recht van het land waar de consument zijn gewone verblijfplaats heeft toepasselijk. Het beschermingsbeginsel gaat bij consumentenovereenkomsten voor op de leer van de karakteristieke prestatie. Dit leidt ertoe dat, indien gebruik is gemaakt van de mogelijkheid tot rechtskeuze, de consument niet de bescherming verliest welke hij geniet op grond van de dwingendrechtelijke bepalingen van het recht van het land van zijn gewone verblijfplaats. De dwingendrechtelijke consumentenbeschermende bepalingen van de objectief toepasselijke wet beheersen steeds de overeenkomst, ongeacht of zij meer of minder bescherming aan de consument verlenen dan het gekozen recht. Bij gebreke aan rechtskeuze bepaalt artikel 5 lid 3 dat de overeenkomst die valt onder een van de omstandigheden van lid 2 wordt beheerst door het recht van het land waar de consument zijn gewone verblijfplaats heeft.

Artikel 5 is niet van toepassing op vervoerovereenkomsten (artikel 5 lid 4), maar wel op overeenkomsten waarbij voor één prijs zowel vervoer als verblijf (de zogenaamde pakketreis of georganiseerde reis) wordt aangeboden (lid 5).

Op het specifieke terrein van het internationale verkeersongeval geldt naar Nederlands internationaal privaatrecht het Haags Verdrag van 4 mei 1971 inzake de wet welke van toepassing is op verkeersongevallen op de weg^[2] . Het verdrag heeft betrekking op de 'burgerrechtelijke, niet-contractuele aansprakelijkheid voor ongevallen in het wegverkeer' (artikel 1 lid 1). Onder 'ongeval in het wegverkeer' wordt verstaan 'ieder ongeval waarbij 'een of meer al dan niet gemotoriseerde voertuigen' zijn betrokken en dat verband houdt met verkeer op de openbare weg, op terreinen die toegankelijk zijn voor het publiek of slechts voor een beperkt aantal personen, die het recht hebben om er te komen' (artikel 1 lid 2).

De hoofdregel van het verdrag vormt artikel 3: de op het verkeersongeval toepasselijke wet is de interne wet van de staat op welks grondgebied het ongeval heeft plaatsgevonden, de lex loci delicti. De lex loci delicti is echter niet van toepassing als zich een uitzondering als bedoeld in artikel 4 voordoet. In het geval van een eenzijdig ongeval, bijvoorbeeld wanneer de bus door een stuurfout van de chauffeur van de weg raakt en onderaan het talud terecht komt, wordt de aansprakelijkheid jegens de passagier beheerst door de wet van de staat waar het voertuig is geregistreerd, mits deze zijn gewone verblijfplaats heeft in een andere staat dan die waar het ongeval heeft plaatsgevonden, de lex vehiculi (artikel 4 sub a). De lex vehiculi is eveneens van toepassing indien twee of meer voertuigen bij het ongeval betrokken zijn, die alle zijn geregistreerd in dezelfde staat (artikel 4 sub b). Zijn de voertuigen geregistreerd in verschillende staten, dan geldt de hoofdregel en moet het recht van de staat waar het ongeval heeft plaatsgevonden worden toegepast.

Artikel 11 kent aan de verdragsregeling een 'universele werking' toe. Dit betekent dat de bij het verdrag aangesloten staten, waaronder Nederland, het verdrag dienen toe te passen op alle internationale verkeersongevallen op de weg, ongeacht waar het ongeval heeft plaatsgevonden, waar de bij het ongeval betrokkenen hun woon- of verblijfplaats hebben of welke nationaliteit zij bezitten. Op grond van artikel 11 geldt het Verdrag ook, als de van toepassing zijnde wet niet de wet is van de verdragsluitende staat.

Uit artikel 3 EVO volgt dat contractspartijen bevoegd zijn tot het doen van rechtskeuze. Doorgaans zullen busondernemingen hiervan gebruik hebben gemaakt door in de algemene voorwaarden een rechtskeuze te maken. Zo zullen Nederlandse busondernemingen veelal Nederlands recht op de overeenkomst van toepassing verklaren. Bij gebreke van rechtskeuze is op een vervoerovereenkomst die is gesloten met een in Nederland gevestigde busonderneming, waarbij bijvoorbeeld alleen het vervoer naar en van de vakantiebestemming is afgesproken, Nederlands recht van toepassing en derhalve de bepalingen van boek 8 BW.

Ingevolge artikel 8:1147 BW is de vervoerder aansprakelijk voor schade als gevolg van het letsel of overlijden van de reiziger, voorzover deze schade in verband met en tijdens het vervoer aan de reiziger is overkomen. Uit het Rotterdamse Tram-arrest^[3] blijkt dat het hier gaat om een resultaatsverbintenis. De vervoerder is verplicht zijn passagiers veilig en zonder schade naar de plaats van bestemming te vervoeren. Tussen het vervoer en de schade moet een causaal verband bestaan; de benadeelde moet aantonen

De vervoerder is slechts aansprakelijk voor het welzijn van de reiziger gedurende de periode dat het voertuig zich op de weg bevindt. Deze periode omvat ook het in- en uitstappen.

De vervoerder kan zich van zijn aansprakelijkheid bevrijden door een beroep te doen op overmacht in de zin van artikel 8:1148 BW. Aan het beroep op overmacht worden twee eisen gesteld: in de eerste plaats moet de vervoerder bewijzen dat hij de omstandigheid redelijkerwijs niet heeft kunnen voorkomen en in de tweede plaats dat het redelijkerwijs niet was te voorkomen dat deze omstandigheid de schade tot gevolg heeft^[5] .

De vervoerder kan zich niet van zijn aansprakelijkheid bevrijden door te stellen dat het ongeval te wijten is aan een fout van de buschauffeur. Op grond van artikel 6:76 BW is de busvervoerder aansprakelijk voor de gedragingen van de bij de uitvoering van de overeenkomst ingeschakelde chauffeur. Artikel 8:1148 lid 2 BW gaat zelfs verder door te stellen dat lichamelijke of geestelijke tekortkomingen van de chauffeur geen grond voor overmacht oplevert^[6] . Dit betekent dat de vervoerder ten aanzien van de lichamelijke en geestelijke gezondheid van de chauffeur een garantieplicht heeft. Wanneer de bus door een hartaanval van de chauffeur verongelukt, is de vervoerder voor de gevolgen van het ongeval aansprakelijk, ook al was hij zelf onbekend met de aandoening.

Hetzelfde geldt ten aanzien van het functioneren van de bus en het andere materiaal waarvan voor het vervoer gebruik wordt gemaakt. Ook ten aanzien van het goed functioneren hiervan heeft de vervoerder een garantieplicht. Onder 'ander materiaal' wordt niet verstaan een ander vervoermiddel^[7] . Voor gebreken aan dit vervoermiddel, bijvoorbeeld de veerpont waarop de bus wordt vervoerd, is de vervoerder niet aansprakelijk. Dit neemt echter niet weg dat uit artikel 6:77 BW volgt dat de vervoerder, voorzover hij het vervoermiddel gebruikt ter uitvoering van een op hem rustende verbintenis, in het algemeen toch voor het falen van het onderliggende vervoermiddel aansprakelijk kan zijn^[8] .

Behalve een beroep op overmacht kan een beroep op eigen schuld van de passagier de aansprakelijkheid van de vervoerder geheel of gedeeltelijk opheffen. De eigen schuld van de passagier hoeft niet betrekking te hebben op het ongeval zelf dat de schade tot gevolg had; beslissend is in hoeverre de eigen schuld van de reiziger heeft bijgedragen aan het ontstaan van de schade^[9] .

Op grond van artikel 8:1149 BW is ieder beding dat de aansprakelijkheid van de vervoerder beperkt nietig. Dit betekent echter niet dat zijn aansprakelijkheid onbeperkt is. In gevolge artikel 8:1157 BW is de aansprakelijkheid van de vervoerder in geval van dood of letsel beperkt tot € 137.000 per reiziger^[10] . Deze limiet geldt evenwel niet, indien de schade is ontstaan door opzettelijk of roekeloos handelen of nalaten van de vervoerder zelf in de zin van artikel 8:1158 BW. De vervoerder die een bus naar Zwitserland laat vertrekken en die weet dat de remmen vervangen hadden moeten worden, is onbeperkt aansprakelijk.

Behalve een beroep op overmacht kan een beroep op eigen schuld van de passagier de aansprakelijkheid van de vervoerder geheel of gedeeltelijk opheffen. De eigen schuld van de passagier hoeft niet betrekking te hebben op het ongeval zelf dat de schade tot gevolg had, beslissend is in hoeverre de eigen schuld van de reiziger heeft bijgedragen aan het ontstaan van de schade^[11] .

Door de beperking van de vervoerdersaansprakelijkheid ex artikel 8:1157 BW loopt het slachtoffer het risico dat hij met een deel van zijn schade blijft zitten. Een vordering op basis van artikel 6:162 BW kan voor het slachtoffer dan ook gunstiger zijn, omdat een vordering op basis van onrechtmatige daad in beginsel onbeperkt is.

Wanneer het slachtoffer de vervoerder aansprakelijk stelt op grond van een onrechtmatige daad doet zich nog een uitzondering voor op de lex loci delicti-regel van het Haags Verkeersongevallenverdrag. Deze uitzondering wordt gevormd door het geval dat de onrechtmatige daad plaatsvindt in een bepaald land, maar tegelijkertijd nauw verband houdt met een tussen betrokken partijen bestaande rechtsverhouding, welke is onderworpen aan het recht van een ander land (accessoire aanknoping)^[12] . Indien er voldoende verband bestaat tussen de onrechtmatige gedraging van de vervoerder en de reeds tussen partijen bestaande rechtsverhouding zullen de onrechtmatige daad en de gevolgen daarvan worden onderworpen aan het recht van het land dat van toepassing is op de bestaande rechtsverhouding.

Een vervoerovereenkomst die is gesloten met een in Nederland gevestigde busonderneming is onderworpen aan Nederlands recht. Nederlands recht is eveneens van toepassing op de vordering op grond van onrechtmatige daad. De vervoerder die wordt aangesproken op grond van onrechtmatige daad, kan zich beroepen op de artikelen 8:1081 jo 8:362 BW. Deze artikelen maken een zogenaamde parallelsprong onmogelijk: de vervoerder is buitencontractueel niet verder aansprakelijk dan hij op grond van de overeenkomst zou zijn. Dit geldt ook ten aanzien van de aansprakelijkheid van de chauffeur. Door de artikelen 8:1081 jo 8:365 BW is ook een zogenaamde paardensprong onmogelijk en is de chauffeur slechts aansprakelijk voor die schade waarvoor de vervoerder contractueel aansprakelijk zou zijn.

Voor de omvang van de schadevergoeding maakt het dus voor het slachtoffer geen enkel verschil of hij schadevergoeding vordert op grond van de vervoerovereenkomst of op grond van onrechtmatige daad. Ten aanzien van de bewijslast is er wel een verschil. In geval van een vordering uit onrechtmatige daad moet het slachtoffer bewijzen dat zijn schade een gevolg is van een fout van de bestuurder of de buschauffeur, terwijl bij een vordering op grond van de vervoerovereenkomst hij slechts hoeft te bewijzen dat zijn schade is ontstaan in verband met en tijdens het vervoer. De bewijslast voor het bestaan van overmacht of eigen schuld van de passagier ligt bij de vervoerder.

Naar Nederlands recht is de aansprakelijkheid van de reisorganisator geregeld in titel 7A.7 BW, de Wet op de reisovereenkomst. Titel 7A.7 BW bevat de implementatie van Richtlijn 90/314/EEG betreffende pakketreizen, met inbegrip van rondreispakketten^[15] . Met deze richtlijn is onder meer de bescherming van vakantiegangers in de lidstaten van de EU op eenzelfde niveau gebracht. De Richtlijn geeft minimumregels, waarbij het de lidstaten is toegestaan in hun nationale wetgeving verdergaande bescherming te bieden. De Nederlandse wetgever heeft er echter voor gekozen de Richtlijn op de voet te volgen.

Ingevolge artikel 7:507 BW is de reisorganisator verplicht de door hem toegezegde diensten uit te voeren in overeenstemming met de verwachtingen die de reiziger op grond van de overeenkomst redelijkerwijze mocht hebben. Voldoet de reisorganisator niet aan deze verplichting, dan is hij aansprakelijk voor de daardoor ontstane schade, tenzij de tekortkoming niet aan hem is toe te rekenen. Artikel 7:507 lid 2 BW geeft een drietal situaties op grond waarvan de tekortkoming niet aan de reisorganisator toerekenbaar is. Dit is het geval wanneer de reisorganisator aannemelijk maakt, dat

De reisorganisator is aansprakelijk voor de door hem ter uitvoering van de reisdienst ingeschakelde hulppersonen. In dit verband doet de vraag zich voor of de reisorganisator ook aansprakelijk is voor de busexcursie die op de vakantiebestemming is geboekt bij en betaald aan zijn hostess, terwijl de feitelijke organisatie en uitvoering in handen is van een andere organisatie is. De reisorganisator stelt zich vaak op het standpunt dat hij slechts als bemiddelaar is opgetreden om zodoende aan aansprakelijkheid te ontkomen.

Een dergelijke situatie lag ten grondslag aan een vonnis van Rechtbank Haarlem van 28 augustus 2001^[19] . Tijdens een tweedaagse excursie naar Pamukkale, die eisers tijdens hun verblijf in Alanya hadden geboekt bij de hostess van de reisorganisator, is de bus verongelukt ten gevolge waarvan tien passagiers om het leven zijn gekomen en enige tientallen letsel hebben opgelopen, waarvan sommigen zeer ernstig. De Turkse WA-verzekeraar van de bus bood onvoldoende verhaal om de slachtoffers schadeloos te stellen; de reisorganisator bood daartoe betere mogelijkheden.

De rechtbank overwoog dat een op de vakantiebestemming geboekte excursie, die dus niet gelijktijdig met de oorspronkelijke reisovereenkomst is geboekt, geen deel uitmaakt van deze oorspronkelijke reisovereenkomst. Wel kan de excursie als een afzonderlijke (reis)overeenkomst gelden, wanneer de reisorganisator die in eigen naam, als wederpartij van het slachtoffer, heeft gesloten. Of de reisorganisator in eigen naam is opgetreden, is afhankelijk van 'hetgeen partijen jegens elkaar hebben verklaard en over en weer uit elkaars verklaringen en gedragingen hebben afgeleid en mochten afleiden' (Haviltex). In zijn hoedanigheid van professionele reisorganisator, die bij uitstek bekend is met het verschil tussen optreden in eigen naam en optreden als bemiddelaar, alsmede met de consequenties daarvan voor de consument/toerist, moeten er hoge eisen worden gesteld aan de duidelijkheid naar inhoud, vorm (mondeling of schriftelijk) en tijdstip van de informatieverstrekking met betrekking tot de rol van de reisorganisator aan de totstandkoming van een dergelijke overeenkomst. Met andere woorden: alleen wanneer de reisorganisator op ondubbelzinnige wijze zijn bemiddelende rol benadrukt en expliciet blijk geeft van het feit dat de excursie door een andere reisorganisatie wordt uitgevoerd, kan hij aan aansprakelijkheid ex artikel 7:507 BW ontkomen.

In zijn arrest van 18 april 2002 ging Hof Amsterdam een stapje verder door te beslissen dat een facultatieve excursie, die in het reisprogramma is aangeboden, maar die ter plaatse is geboekt en betaald en die wordt uitgevoerd door een plaatselijke organisatie, onderdeel uitmaakt van de oorspronkelijke reisovereenkomst, en dus geen afzonderlijke (reis)overeenkomst is. De reisorganisatie is in zo'n geval aansprakelijk voor de schade die is opgetreden ten gevolge van een busongeluk tijdens de excursie^[20] .

In beginsel is de reisorganisator onbeperkt aansprakelijk voor schade veroorzaakt door letsel of overlijden. In gevolge artikel 7:508 BW mag hij zijn aansprakelijkheid voor deze schade niet beperken of uitsluiten, tenzij er een verdrag op de betreffende reisdienst van toepassing is dat in een dergelijke beperking of uitsluiting voorziet. Niet vereist is dat Nederland partij is bij zo'n verdrag; beslissend is of op de betreffende reisdienst een verdrag van toepassing is, dat wil zeggen dat het verdrag moet gelden in de staat waar de dienst wordt verricht^[21] . Op 12 april 1994 is een verdrag met betrekking tot het internationale personenvervoer over de weg in werking getreden, de Convention relative au contrat internationale de voyage et de bagage par route (CVR), Genève, 1973, dat voorziet in een beperking van de aansprakelijkheid tot ca € 100.000^[22] . Wanneer het busvervoer wordt uitgevoerd in een land dat dit Verdrag heeft geratificeerd, kan de reisorganisator zijn aansprakelijkheid tot de genoemde limiet beperken.

De omvang van de schadevergoeding wordt bepaald door de algemene bepalingen inzake schadevergoeding van afdeling 6.1.10 BW. De schadevergoeding omvat materiële en immateriële schade. De vergoeding wegens gederfd vakantiegenot bedraagt ten hoogste eenmaal de reissom (artikel 7:510 BW).

De benadeelde die een reisovereenkomst heeft gesloten, moet zijn vordering instellen tegen de reisorganisator. De reisorganisator is immers zijn contractuele wederpartij. Een directe vordering jegens de vervoerder op basis van vervoerovereenkomst is niet mogelijk, maar dit neemt niet weg dat de benadeelde toch ook nog een vordering uit onrechtmatige daad op de vervoerder heeft. In dat geval geldt echter artikel 8:364 jo 8:1081 BW en is de vervoerder niet verder aansprakelijk dan hij op grond van een vervoerovereenkomst zou zijn^[23] .